شرط دوم توبه این است كه حقوق الهی را ادا كنی. حق الهی یعنی چه؟ مثلاً روزه حق اللّه است، روزه مال خداست. روزه هایی را كه خورده ای باید قضا كنی.

نمازهایی را كه ترك كرده ای باید قضایش را بجا بیاوری. مستطیع بوده ای و حج نرفته ای، حجت را باید انجام بدهی. اینها شوخی نیست. در مسئله ی حج وارد است كه اگر كسی مستطیع بشود و هیچ عذر شرعی نداشته باشد (یعنی استطاعت طبیعی داشته باشد و از نظر راه مانعی نباشد، استطاعت مالی داشته باشد و امكانات ثروتش به او اجازه بدهد، استطاعت بدنی داشته باشد و مریض نباشد كه قدرت رفتن نداشته باشد) و در عین حال به حج نرود و نرود تا بمیرد، چنین كسی هنگام مردن، مسلمان از دنیا نخواهد رفت. فرشتگان الهی می آیند و به او می گویند: مُتْ اِنْ شِئْتَ یَهودِیّاً وَ اِنْ شِئْتَ نَصْرانِیّاً [1]تو كه این ركن اسلامی را بجا نیاورده ای، حالا مخیّر هستی، می خواهی یهودی بمیر، می خواهی نصرانی بمیر، تو دیگر نمی توانی مسلمان بمیری.

چطور می شود انسان مسلمان باشد و نماز نخواند؟ یادم افتاد دو سه شب پیش كه راجع به فضیل بن عَیاض صحبت كردم، بعد نامه ای به من دادند از یك خانم محترمه ای كه در آن نوشته بودند شما اگر به مستمعین خودتان احترام می گزارید، این را هم در جلسه بگویید. چون گفتنش مانعی ندارد بلكه بهتر هم هست، من می گویم: .

ایشان نوشته بود كه من فقط یك شب برای اولین بار به اینجا [2]آمدم و شدیداً تحت تأثیر قرار گرفتم. تصمیم گرفتم باز هم به اینجا بیایم. امشب آمده ام و شبهای دیگر هم خواهم آمد. من لیسانسیه ی «علوم تربیتی» و مدیره هستم شما اینهمه گفتید فضیل بن عیاض یك آیه ی قرآن را شنید و منقلب شد. یا راجع به نماز و حضور قلب گفتید. منِ بدبخت كه اساساً معنی قرآن را نمی فهمم چه كنم؟ من كه معنی نماز را نمی فهمم، حضور قلب برای من چه مفهوم و معنایی دارد؟ به زبان حال كأنه نوشته كه ما كودكستان رفتیم و دبستان و دبیرستان رفتیم و دانشگاه را طی كردیم ولی قرآن را به ما یاد ندادند كه ندادند. پس شما در اینجا وسیله ای فراهم كنید برای اینكه زبان عربی را تعلیم بدهند تا حدودی كه مردم كم و بیش با معانی قرآن آشنا بشوند، با معنی نماز آشنا بشوند و لااقل بتوانند نماز را با روح بخوانند، قرآن را با روح تلاوت كنند، یك آیه ی قرآن كه خوانده می شود، بفهمند.

من می خواهم یك جواب عمومی بدهم (با مشورت رفقا) . اینجا [3]همیشه اعلام كرده است و این را از اوجب واجبات می داند كه مسلمانها با زبان عربی آشنا بشوند، بفهمند كه در نماز چه می گویند، قرآن خودشان را بفهمند. ولی چه باید كرد، حرص دنیا آنچنان ما را گرفته است كه چون زبان انگلیسی كلید درآمد و مادیات است، بچه ی هفت ساله مان را هم می فرستیم تا زبان انگلیسی یاد بگیرد. كمتر خانواده ای است كه لااقل یك نفر در آن زبان انگلیسی را نداند ولی حاضر نیستیم یك كلاس عربی تشكیل بدهیم و زبان عربی را به خاطر خدا یاد بگیریم، به خاطر نمازمان یاد بگیریم، به خاطر قرآنمان یاد بگیریم. برای چندمین بار اعلام می كنیم كه ما در اینجا آمادگی تشكیل دادن كلاس، هم برای زنان و هم برای مردان را داریم.

یك عده بیایند و نام نویسی كنند، خانمها در كلاس خودشان و آقایان در كلاس خودشان. این مؤسسه حاضر است برای اینها به طور رایگان وسیله فراهم كند تا زبان عربی را یاد بگیرند، چون واجب است.

---