توبه یعنی چه؟ توبه از نظر روانی برای انسان چه حالتی است و از نظر معنوی برای انسان چه اثری دارد؟ در نظر بسیاری از ما توبه یك امر بسیار ساده ای است؛ هیچ وقت به این فكر نیفتاده ایم كه توبه را از نظر روانی تحلیل كنیم. اساساً توبه یكی از مشخصات انسان نسبت به حیوانات است. یعنی انسان بسیاری ممیزات و مشخصات و كمالات و استعدادهای عالی دارد كه هیچ كدام از آنها در حیوانات وجود ندارد؛ یكی از این استعدادهای عالی در انسان، همین مسئله ی توبه است. توبه به معنی و مفهومی كه ان شاء اللّه برای شما شرح می دهم، این نیست كه ما لفظ اَسْتَغْفِرُاللّهَ رَبّی وَ اَتوبُ اِلَیْه را به زبان جاری كنیم؛ از مقوله ی لفظ نیست. توبه یك حالت روانی و روحی و بلكه یك انقلاب روحی در انسان است كه لفظ اَسْتَغْفِرُاللّهَ رَبّی وَ اَتوبُ اِلَیْه بیان این حالت است نه خود این حالت، نه خود توبه، مثل بسیاری از چیزهای دیگر كه در آنها لفظْ خودش آن حقیقت نیست بلكه مبیّن آن حقیقت است. اینكه ما روزی چندین بار می گوییم اَسْتَغْفِرُاللّهَ رَبّی وَ اَتوبُ اِلَیْه نباید خیال كنیم كه روزی چند بار توبه می كنیم. ما اگر روزی یك بار توبه ی واقعی بكنیم، مسلّماً مراحل و منازلی از قرب به پروردگار را تحصیل می كنیم.

مقدمه ای می خواهم عرض كنم، توجه بفرمایید. تفاوتی میان جمادات و نباتات و حیوانات وجود دارد و آن این است كه جمادات این استعداد را ندارند كه در مسیری كه حركت می كنند، خودشان از درون خودشان تغییر مسیر و تغییر جهت بدهند، مثل حركتی كه زمین به دور خورشید یا به دور خودش دارد یا حركاتی كه همه ی ستارگان در مدار خودشان دارند یا حركت سنگی كه از ارتفاع رها می شود و به طرف زمین می آید. این مسیر مسلّم و قطعی است؛ یعنی سنگی را كه شما رها می كنید و در یك مسیر معین حركت می كند، در همان مسیر و در همان جهت بهحركت خودش ادامه می دهد. تغییر مسیر و تغییر جهت از ناحیه ی درون این سنگ امكان پذیر نیست. عاملی باید از خارج پیدا بشود تا مسیر این سنگ و این جماد را تغییر دهد، حال این عامل می خواهد مجسّم باشد و یا از قبیل یك موج باشد. مثلاً «آپولو» یا «لونا» را كه به فضا می فرستند، از درون خودش هرگز تغییر مسیر نمی دهد مگر اینكه از خارج هدایتش كنند كه تغییر مسیر بدهد. ولی موجودات زنده از قبیل نباتات و حیوانات، این استعداد را دارند كه از درون خودشان تغییر مسیر بدهند؛ یعنی اگر به شرایطی برخورد كنند كه با ادامه ی حیات آنها سازگار نباشد تغییر مسیر می دهند.

اما در مورد حیوانات بسیار واضح است. مثلاً یك گوسفند یا یك كبوتر و یا حتی یك مگس وقتی حركت می كند، همین قدر كه با یك مشكل مواجه می شود، فوراً مسیر خودش را تغییر می دهد و حتی ممكن است یك گردش صد و هشتاد درجه ای هم بكند یعنی درست در خلاف جهت حركت اولی خودش حركت كند.

حتی نباتات هم این طور هستند؛ یعنی گیاهان هم در یك شرایط و حدود معین از درون خودشان خود را هدایت می كنند، مسیر خود را تغییر می دهند. ریشه ی یك درخت كه در زیر زمین حركت می كند و به سویی می رود، اگر به صخره ای برخورد كند (حالا رسیده یا نرسیده) خودش مسیرش را عوض می كند. همین قدر كه بفهمد كه جای رفتن نیست و راهی ندارد، مسیرش را تغییر می دهد. بدیهی است كه انسان هم تا این حدود مثل گیاه و حیوان است، یعنی تغییر مسیر می دهد.

توبه برای انسان تغییر مسیردادن است اما نه تغییر مسیر دادن ساده از قبیل تغییر مسیری كه گیاه می دهد و یا تغییر مسیری كه حیوان می دهد، بلكه یك نوع تغییر مسیری كه مخصوص خود انسان است و از نظر روانی و روحی كاملاً ارزش تحلیل و بررسی و رسیدگی دارد.

توبه عبارت است از یك نوع انقلاب درونی، نوعی قیام، نوعی انقلاب از ناحیه ی خود انسان علیه خود انسان. این جهت از مختصات انسان است. گیاه تغییر مسیر می دهد ولی علیه خودش قیام نمی كند، نمی تواند قیام كند، این استعداد را ندارد.

همان طوری كه میان گیاه و جماد این تفاوت هست كه جماد از درون خود برای بقای خویش تغییر مسیر نمی دهد و این استعداد شگفت در نبات هست (در حیوان هم هست) ، در انسان استعداد شگفت انگیزتری هست و آن اینكه از درون خودشبر علیه خودش قیام می كند، واقعاً قیام می كند؛ علیه خودش انقلاب می كند، واقعاً انقلاب می كند. و قیام و انقلاب از دو موجود مختلف و متباین مانعی ندارد. مثلاً در كشوری عده ای زمام امور را در دست دارند، بعد عده ی دیگری علیه آنها قیام و انقلاب می كنند. این مانعی ندارد؛ آنها افراد و اشخاصی هستند و اینها افراد و اشخاص دیگری. آنها به اینها ظلم و ستم كرده اند، اینها را ناراضی و عاصی كرده اند، سبب عصیان و انقلاب اینها شده اند، یكمرتبه اینها انقلاب می كنند و زمام كار را از دست طرف مقابل می گیرند و خودشان در جای آنها قرار می گیرند. این مانعی ندارد. ولی اینكه در داخل وجود یك شخص قیام و انقلاب بشود، انسان خودش علیه خودش قیام كند، چگونه است؟ مگر می شود یك شخص خودش علیه خودش قیام كند؟ بله می شود.