می آییم سراغ سایر قسمتهای نماز. نماز توجه به خداست. توجه به غیر خدا شرك است ولی در عین حال به ما می گویند در نماز بگو اَلسَّلامُ عَلَیْنا وَ عَلی عِبادِاللّهِ الصّالِحین سلام بر ما، سلامت بر ما و بر جمیع بندگان شایسته ی خدا. اعلام صلح و صفا با همه ی بندگان صالح خدا می كنی. به قول امروزیها اعلام همزیستی مسالمت آمیز با همه ی افراد شایسته می كنی. در حال نماز می گویی من با هیچ بنده ی شایسته ای سر جنگ ندارم چون اگر با بنده ی شایسته ای سر جنگ داشته باشم، خود ناشایسته ام.

ممكن است بگویید: «اَلسَّلامُ عَلَیْنا وَ عَلی عِبادِاللّهِ الصّالِحینَ با روح عبادت- كه حضور قلب به خداست- ارتباطی ندارد. » ولی در اسلام روح و پیكر عبادت با مسائل تربیتی آمیخته است. نماز ضمن اینكه مركب تقرّب پروردگار است، مكتب تربیت هم هست. با اینكه از نظر مسائل معنوی هرچه انسان خودش و دیگران را فراموش كند بهتر است، اما از نظر اجتماعی فراموش نكردن دیگران لازم و ضروری است.

در سوره ی حمد [1]كه جزء قطعی نماز است می گوییم: إِیّاكَ نَعْبُدُ وَ إِیّاكَ نَسْتَعِینُ ، نمی گوییم «اِیّاكَ اَعْبُدُ وَ اِیّاكَ اَسْتَعینُ» . «اِیّاكَ اَعْبُدُ» به اصطلاح متكلّم وحده است، یعنی خدایا من تنها تو را می پرستم، تنها از تو كمك می گیرم. اما این جور نمی گوییم، می گوییم: إِیّاكَ نَعْبُدُ وَ إِیّاكَ نَسْتَعِینُ خدایا! ما تنها تو را می پرستیم، خدایا! ما تنها از تو كمك و استعانت می جوییم. یعنی می گوییم خدایا! من تنها نیستم، من با همه ی مسلمانهای دیگر هستم. ضمناً انسان وابستگی و پیوستگی خودش به جامعه ی اسلامی را در حال عبادت و بندگی اعلام می كند: خدایا! من فرد نیستم، تك نیستم، من عضوم، جزئی از كل و عضوی از پیكر هستم؛ «ما» هستیم نه «من» (در دنیای اسلام «من» وجود ندارد، «ما» وجود دارد) ؛ ما تنها تو را می پرستیم، تنها از تو كمك می جوییم. و همین طور سایر قسمتهای نماز كه هر كدام خودش درس است، تذكرو یادآوری است.

---