انسان گناه مرتكب می شود، بعد خودش را ملامت می كند. این ملامت وجدان یعنی چه؟ این عذاب وجدان كه همه شنیده اید یعنی چه؟ دولتهای استعماری افرادی را طوری تربیت می كنند كه وجدان در اینها بمیرد. در عین حال موقعش كه می شود، وجدانی كه خیال می كنند مرده است، باز یك چراغ كوچكی در آن روشن و زنده است. خلبان هیروشیما را اصلاً برای یك چنان جنایتی تربیت كرده بودند ولی وقتی كه رفت بمب خودش را انداخت و بعد هم نگاه كرد به شهری كه در آتش می سوخت و دید مردم بی گناه، پیرمرد، پیرزن، بچه ی كوچك، افرادی كه اساساً در میدان جنگ وارد نشده اند دارند چه جور در میان آتش دست و پا می زنند، از همان ساعت حالش بهم خورد. بعد در آمریكا آمدند از او استقبال و تجلیل و او را تشویق كردند، اما جلوی عذاب وجدان او را نتوانستند بگیرند. كم كم همان آدم به خاطر عذاب وجدان دیوانه شد، بردندش دارالمجانین.

قرآن هم می گوید: لا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اَللَّوّامَةِ [1]. خدا در انسان نفس لوّامه آفریده؛ انسان خودش واعظ خودش می شود. امیرالمؤمنین می فرماید: مَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللّهُ لَهُ واعِظاً مِنْ نَفْسِهِ لَمْ یَنْفَعْهُ مَوْعِظَةُ غَیْرِهِ هر كسی كه خداوند در درونش برای او واعظی از خودش برای خودش قرار ندهد، موعظه ی دیگران در او اثر نمی كند. یعنی شما اگر خیال می كنی كه پای موعظه ی دیگران بنشینی و بهره ببری، اشتباه می كنی. اول باید در درون خودت واعظی ایجاد كنی، وجدان خودت را زنده كنی، آن وقت از موعظه ی واعظ بیرونی هم استفاده می كنی. انسان خودش خودش را موعظه می كند، خودش خودش را ملامت می كند، خودش علیه خودش حكم صادر می كند و قضاوت می كند. انسان خودش را محاسبه می كند. جزء دستورهای عجیب مسلّم دینی ما محاسبة النفس است، می گوید از خودتان حساب بكشید: حاسِبوا اَنْفُسَكُمْ قَبْلَ اَنْ تُحاسَبوا (متأسفانه این حرفها فراموش شده) از خودتان حساب بكشید، و انسان می تواند از خودش حساب بكشد و باید از خودش حساب بكشد. وَ زِنوا اَنْفُسَكُمْ قَبْلَ اَنْ توزَنوا [2]خودتان را وزن كنید، بسنجید قبل از آنكه شما و اعمال شما را در قیامت بسنجند، وزن كنند. انسان، خودش خودش را وزن می كند، می سنجد، خودش از خودش حساب می كشد. انسان خودش را مجازات می كند.

همه ی اینها دلیل بر این است كه انسان شخصیت مركّبی دارد. این شخصیت مركّب، قسمت عالی دارد كه قسمت انسانی اوست و قسمت دانی دارد كه قسمت حیوانی اوست. آزادی معنوی یعنی قسمت عالی و انسانی انسان از قسمت حیوانی و شهوانی او آزاد باشد.

---