یكی دیگر از مسائل جهان بینی عرفانی در زمینه ی انسان، مسئله ی انسان قبل الدنیا است. در دید عرفانی، انسان یك موجود خاكی نیست، برخلاف دیدهای مادی و برخی از دیدهای فلسفی كه می گویند در طبیعت یك فعل و انفعال هایی شد و انسان به وجود آمد و روح و روان انسان هم شیئی است مولود این. در جهان بینی عرفانی انسان یك موطنی قبل از این دنیا دارد، البته نه به آن معنای افلاطونی كه حتماً این جور باشد كه روح انسان به همین صورت شخصی و فردی در یك جهان دیگری بوده، مثل مرغی كه می آید در آشیانه جا می گیرد و می خواهد برود؛ نه، می خواهد بگوید اصلش از آنجاست، پرتوی است كه از آنجا تابیده و بعد به آنجا هم بازگشت می كند. این هم در اشعار حافظ زیاد آمده است. حالا بعضی اشعارش را برایتان می خوانم. غزلی خیلی عالی دارد كه می گوید:

اشاره به داستان آدم است با تعبیر عرفانی اش، داستان عصیان آدم و رانده شدنش و. . .

گفتیم عارف هستی را مولود عشق می داند (كُنْتُ كَنْزاً مَخْفیّاً فَاَحْبَبْتُ اَنْ اُعْرَفَ فَخَلَقْتُ الْخَلْقَ لِكَیْ اُعْرَفَ) .

ما از آنجا به اینجا آمده ایم.

.

در عین حال آمده ایم اینجا كامل شویم، به فعلیت برسیم و برگردیم.

در یك غزل دیگرش همین مسئله ی «انسان قبل الدنیا» را به این صورت می گوید:

البته این كه «آدم آورد» از نظر عارف یك نقصی است كه مقدمه ی كمال است، یك عصیانی است كه منجر به مغفرت و توبه و بازگشت می شود. اصلاً كمال آدم در عصیان بود ولی نه در عصیان از آن جهت كه عصیان است. عصیان اگر عصیان باشد و متوقف بشود، آن نزول است و انحطاط و سقوط، ولی اگر منجر به توبه و بازگشت بشود، آن كمال است.

آنچه كه در آنجا بود همه را فراموش كردیم، حالا اینجا به جای خیلی بالاتر می رویم. در غزل دیگری همین مطلب را می گوید، و حافظ روی این مطلب خیلی تكیه دارد:

باز غزل دیگر:

.

من حقیقتاً تعجب می كنم از یك عده مردمی كه مثل اینكه دستی و دستگاهی هست كه حالا هرجور هست امثال حافظ را به یك شكلی مسخ كنند كه از این راه و به این وسیله بالاخره به جای اینكه فكر مردم را بالا ببرند و تعالی بدهند، مردم را به سوی فساد و تباهی و انحراف سوق بدهند. می گویند اصلاً حافظ معتقد به معاد و عالم بعد از مرگ نبوده؛ حالا خود بیچاره چه می گوید، آنها چه می گویند.

تا آنجا كه می گوید:

.

جدا شدنش از آنجا [را بیان می كند. ] می خواهد بگوید این نافه ی ختن این بوی خوشش را از چه دارد [5]؟ از این كه همجوار آهو بوده، مدتی در زیر شكم آهو- این موجود زیبا كه ضرب المثل زیبایی است- بوده. اگر تو از خون دل من بوی مشك می شنوی، آخر من یك روزی با او بوده ام.

در یك غزل دیگر در همین زمینه می گوید:

می خواهد بگوید در تمام این مدتی كه من در سلوك بودم همیشه فیض می گرفتم و الهامات و اشراقات و مكاشفات داشته ام.

این «آلوده گشت جامه ولی پاكدامنم» همان مسئله ی بدنامی است [6]، یعنی شكستن نام و ننگ، یك روشی اندكی شبیه ملامتی كه شاید در حافظ هم بوده، یعنی تظاهر كردن به یك چیزهایی برخلاف آنچه كه هست، یعنی خوب باشد و به بدی در میان عوام تظاهر كند. این یك روشی بوده كه اینها داشته اند، حالا این روش خوب است یا بد، من كار ندارم، ولی چنین روشی بوده. تا آنجا كه می گوید:

البته این یك شعر را انسان احتمال می دهد كه در آن واحد دو معنی داشته باشد، هم نظر داشته باشد به پادشاه زمان خودش، روابط انسانی خودش با او را بخواهد بیان كند، و هم در عین حال معنی عرفانی خودش را می گوید. این هم یك مسئله.

---