مسئله ی دیگر مسئله ی انسان است كه قبلاً عرض كردیم. در حافظ راجع به «بینش عرفانی درباره ی انسان» زیاد سخن آمده و خیلی عالی. باز نظر عارف درباره ی انسان با نظر فیلسوف خیلی متفاوت است. انسان در عرفان خیلی مقام عالی دارد، به تعبیر خود عرفا مظهر تام و تمام خداست، آئینه ی تمام نمای حق است و حتی آنها انسان را عالم كبیر و عالم را عالم صغیر یا انسان صغیر می نامند كه قبلاً به این مطلب اشاره كردیم. حافظ در اینجا كه می خواهد بگوید انسان مظهر تام و اتم و مظهر جمیع اسماء و صفات الهی است، از انسان به «جام جم» تعبیر می كند، یعنی از یك افسانه استفاده می كند (گاهی در شعر از افسانه استفاده می كنند) . می گویند جمشید یك جامی داشت كه جهان نما بود، وقتی به آن جام نگاه می كرد تمام جهان را می دید.

می خواهند بگویند قلب انسان، روح انسان، معنویت انسان همان جام جهان نماست.

اگر انسان به درون خودش نفوذ كند، اگر درهای درون به روی انسان باز شود، از درون خودش تمام عالم [را شهود می كند. ] درون انسان دروازه ای است به روی همه ی هستی و همه ی جهان، چون از اینجا این در به روی حق باز می شود و حق را كه انسان ببیند همه چیز را می بیند. حافظ در اینجا خیلی شاهكار به خرج داده، یكی آن غزل معروفش است كه می گوید:

«قدح باده» بدون شك یعنی قلب خودش، یعنی پیر مغان در قلب خودش مطالعه می كرد.

از اینجاها آدم می فهمد كه جام حافظ، می حافظ، پیر مغان، اینها چه معنی می دهد.

این، تحقیر عقل است در مقابل عشق. عقل در مقابل عشق چه می تواند بكند؟ عقل، سامری است در مقابل عشق كه موسی است.

داستان حلاّج را می خواهد بگوید كه او رسیده بود به همان مرحله ای كه پیر مغان رسیده بود كه در آنجا دیگر خودش فانی بود و او خود را نمی دید، او «اَ نَا» كه می گفت حلاّج نبود كه «انا» می گفت، او ذات حق بود كه «انا» می گفت ولی مردم كه نمی توانستند تحمل كنند. این سِر را او نباید آشكار می كرد و آشكار كرد و غیرت حق او را به دار آویخت. «جرمش» می خواهد بگوید جرمش پیش حق این بود نه جرمش پیش مردم.

.

اگر فیض الهی، عنایت الهی برسد [دیگران هم آنچه را كه حضرت مسیح انجام می داد انجام می دهند؛ ] آن معجزه های عیسوی در اثر اتصال به حق است.

آن كه اسرارِ پنهان داشت، در حاشیه ی قلبش این نكته ها را نوشته بود.

در این زمینه هم باز حافظ اشعار دیگری دارد، مسئله ی مظهریت اتمّ انسان كه در عرفان باب بسیار وسیعی است و حافظ هم بسیار در این موضوع سخن گفته كه همین شعرش در اینجا كافی است.

---