گفتیم كه در پیدایش خلقت، عارف به عشق تكیه می كند نه به علم عنایی و عقل و این حرفها. اینها از آن جهت عقل را می كوبند و عشق را تقدیس می كنند كه (این تعبیری است كه من می كنم، كس دیگر چنین تعبیری نكرده) عقل یك نیروی محافظه كارانه است و عشق یك نیروی انقلابی، یعنی عقل مأموریتش حفظ است، آدم عاقل همیشه می خواهد احتیاط كند، می خواهد خودش را نگه دارد و همه چیز را برای خودش می خواهد. اصلاً كار عقل این است، مثل اینكه در نیروهای اجتماعی می گویند حزب محافظه كار و حزب كارگر (كه معمولاً می گویند انقلابی است) . نیروی عقل یك نیروی محافظه كار است كه حكیم روی آن خیلی تكیه دارد. عشق برعكس است، اصلاً نیرویی است كه می خواهد از خود بیرون بیاید، چه در ذات حق كه می خواهد تجلی كند و چه در مخلوق كه می خواهد به سوی او پرواز كند. این است كه عارف تكیه اش بر نیروی عشق است كه نیروی انقلابی است نه بر نیروی عقل كه نیروی محافظه كارانه است. می گوید عالم را عشق به وجود آورده نه علم و عقل. یكی از بهترین شعرهای حافظ این شعر است:

وقتی خواست ذاتت تجلی كند عشق پیدا شد یعنی این عشق بود كه ظهور كرد.

«آتش به همه عالم زد» یعنی همه ی اشیاء را عاشق تو كرد.

(بحث آدم را بخوانید ببینید چه می گویند) یعنی وقتی كه ظهور كرد بر همه ی ماهیات و اعیان ثابته، نه در ملك عشق بود [و نه در آسمانها و زمین و كوهها] (إِنّا عَرَضْنَا

مجموعه آثار شهید مطهری . ج23، ص: 406

اَلْأَمانَةَ عَلَی اَلسَّماواتِ وَ اَلْأَرْضِ وَ اَلْجِبالِ فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَها وَ أَشْفَقْنَ مِنْها وَ حَمَلَهَا اَلْإِنْسانُ) [1]، تنها موجودی كه این استعداد را داشت انسان بود.

به عقل گفتند اینجا جای تو نیست، تو برو عقب.

من خیال می كنم مقصود از «مدعی» همان عقل یا نفس یا قوای شیطانی و یا این جور چیزها باشد. در غزل دیگری ابتدا می گوید:

تا به اینجا می رسد:

باز تقدم عشق بر خلقت و آفرینش را بیان می كند. در این زمینه البته باز مسائلی كه این آقایان گفته اند زیاد است.

---