نظر سوم در وحدت وجود همان نظریه ی خاص عرفاست و آن این است كه وجود، واحد من جمیع الجهات و بسیط مطلق است، هیچ كثرتی در آن نیست، نه كثرت طولی و نه كثرت عرضی، نه كثرت به شدت و ضعف و نه به غیر شدت و ضعف، حقیقت وجود منحصراً واحد است و او خداست. وجود یعنی وجود حق. غیر از حق هرچه هست وجود نیست، نمود و ظهور است (اینها دیگر تعبیر و تشبیه است) .

غیر حق هرچه را كه شما ببینید او واقعاً وجود و هستی نیست، هستی نماست نه هستی، حقیقت نیست رقیقه است به تعبیر خود عرفا، مثل مظهری است كه در آینه پیدا می شود. اگر شما شخصی را ببینید و آینه ای در مقابل او باشد و او را در آیینه ببینید، آنچه در آینه می بینید خودش برای خودش یك چیزی است، ولی آن واقعیتش این است كه عكس این است، ظلّ این است، نمی شود گفت این یك موجود است آن موجود دیگری، آن فقط ظهور این است و بس. این است كه عارف وجود را از غیر حق سلب می كند و غیر حق را فقط نمود و ظهور می داند و بس. البته در این زمینه ها خیلی حرفها هست. ما در جلد پنجم اصول فلسفه مقداری در این زمینه بحث كرده ایم.

اینجا یك اختلاف نظر شدید میان فلاسفه و عرفا پیدا می شود. فلاسفه هیچ وقت این جور نمی گفتند. آن نظری كه صدرالمتألهین در باب حقیقت وجود پیدا كرد- كه حقیقت وجود را صاحب مراتب دانست- به ضمیمه ی یك اصل دیگری كه تقریباً از آن قلل شامخ فلسفه ی صدرالمتألهین است و به این صورت بیان كرد: «بسیط الحقیقة كل الاشیاء و لیس بشی ء منها» ذات حق كه ذات بسیط الحقیقه است، همه ی اشیاء است و در عین حال هیچ یك از اشیاء هم نیست [1]، [تا حد زیادی جمع می كند میان نظر عرفا و نظر فلاسفه. ] البته عرفا نیز در بیان خودشان بدون اینكه وجودی برای اشیاء قائل شوند همین حرف را (بسیط الحقیقة. . . ) زده بودند ولی نه به این تعبیر و نه با این پایه، اما ایشان این را با یك پایه ی فلسفی بیان كرد یعنی آن مطلبی كه عرفا می گفتند فقط با اشراق قلبی قابل درك است و با عقل نمی شود آن را فهمید صدرالمتألهین با بیان عقلانی همان مطلب را ثابت كرد. اینجا یكی از آن جاهایی است كه ایشان توفیق داد میان نظر عقل و نظر عرفان، و یكی از آن نكات بسیار برجسته ی فلسفه ی اوست و این جمله ی «بسیط الحقیقة كل الاشیاء. . . » مال اوست. در كتاب بحثی در تصوف دكتر غنی (من تعجب می كنم از اینها كه چگونه شجاعت دارند در این حرفها) نوشته كه «اول كسی كه این جمله را گفت حاج ملاهادی سبزواری بود» در صورتی كه كتابهای ملاصدرا پر است از این جمله، اصلاً یك باب دارد تحت همین عنوان. چون فقط كتاب حاج ملاهادی سبزواری را احیاناً در دست داشته یا از كسی شنیده، خیال كرده اول كسی كه گفته او بوده است.

بنا بر این نظریه، تا حد زیادی جمع می شود میان نظر عرفا و نظر فلاسفه؛ یعنی صدرالمتألهین برای وجودْ مراتب قائل می شود و در عین حال آن حرف عرفا هم تصحیح می شود كه عالم ظهور است، چون او وجودی است كه در عین حال این وجود ظهور است برای وجود دیگر.

این یك مقدار بیانی بود در زمینه ی وحدت وجود. در این زمینه عرفا خیلی حرفها زده اند، زیاد گفته اند به تعبیرات مختلف. مولوی در اوائل مثنوی می گوید:

صحبت ثانی، تو یكی ما یكی، تو یك شی ء ما شی ء دیگر، ما دومِ تو باشیم، چنین چیزی نیست.

شیر علم یعنی شیر پرده كه به شكل شیر است و باد از پشت سرش حمله می كند آدم خیال می كند از خودش است:

یعنی ما باطل الذات هستیم.

لبید بن ربیعه، شاعر معروف عرب، این شعر را در جاهلیت گفته بود: بعد مسلمان شد، مسلمان صادق الایمانی. از رسول اكرم نقل كرده اند كه ایشان فرمودند: اَصْدَقُ بَیْتٍ قالَتْهُ الْعَرَبُ راست ترین شعری كه عرب گفته همین بوده. عرفا به همین جمله ی «اَلا كُلُّ شَیْ ءٍ ما خَلاَ اللّهِ باطِلٌ» چسبیده اند كه غیر از حق هرچه هست باطل الذات است و موجود است به وجود او و ظاهر است به ظهور او. این ترجیع بند هاتف را همه ی شما شنیده اید:

تا می رسد به ترجیع بندش:

دومرتبه با یك قافیه ی دیگری:

و باز ترجیع بندش:

از بهترین شعرهایی است كه عرفا در باب وحدت وجود گفته اند. حافظ در این زمینه دارد ولی نه مانند مسائلی كه به شكل یك جهان بینی روی آن تكیه كرده باشد، اما به شكل یك سلوك این مطلب را زیاد گفته (كه این را ما در فصلهای بعد خواهیم گفت) ، به شكل جهان بینی كم گفته است. از جمله شعرهایی كه گفته و از غزلهای بسیار خوب حافظ است این شعر معروفی است كه می گوید:

مصراع اول یعنی «به هیچ چیزی هیچ كس نگاه نمی كند الاّ اینكه به تو نگاه می كند» . تقریباً از جهتی آن تعبیر كلام حضرت صادق است و به حضرت امیر هم منسوب است: ما رَأَیْتُ شَیْئاً اِلاّ وَ رَأَیْتُ اللّهَ قَبْلَهُ وَ بَعْدَهُ وَ مَعَهُ.

حاجی سبزواری همین غزل را استقبال كرده و خیلی عالی استقبال كرده. البتهحاجی سبزواری بعضی اشعارش خیلی خوب و در سطح بسیار عالی است. در مجموع البته به پای حافظ كه نمی رسد ولی چند غزل بسیار عالی دارد در فارسی، یكی همان جاست كه به استقبال این غزل آمده است. مفهوم او هم از این غزل همین معنا بوده و خیلی هم خوب استقبال كرده، و چند تا بیت در آن پیدا می شود كه [بسیار عالی است، از جمله ] یك شعر خیلی معروفی دارد كه می گوید:

.

حافظ یك غزل دیگر دارد كه به نظر من- این را من به طور جزم نمی گویم ولی به گونه ای كه من معنی می كنم- همین درمی آید [یعنی ناظر به وحدت وجود است. ] غزلی بسیار عالی است و ماده گراها آن را خیلی عجیب معنی كرده اند. می گوید:

همه چیز در نظر عارف نیست است جز او، «هستِ» مطلق و شایسته ی مطلوبیت و محبوبیت فقط اوست.

در جای دیگر ابتدا می گوید:

تا آنجا كه می گوید:

یعنی ماه و خورشید هم آینه هستند كه او را دارند نشان می دهند. آن شعر معروفش:

تا می رسد به اینجا:

معمولاً خیال می كنند مقصودش این است كه محبوبی غیر از او ندارم. این از نظر عارف شرك است. می گوید برای غیر او وجودی قائل نیستم. شبستری در اوایل گلشن راز خیلی عالی این موضوع را بحث كرده. از اشعار حافظ كه از همه صریحتر به این معنا دلالت دارد غزلی است كه با این شعر شروع می شود:

تا آنجا كه می گوید:

خودش محب است، خودش هم محبوب است. از نظر عارف غیری در كار نیست.

یعنی وقتی تحقیق بكنی، وجود ما اصلاً خیال محض است، ظهور است، حقیقت نیست، باطل است.

---