.

همین اشخاصی كه این فكر را دارند، یكی از چیزهایی كه در موضوع حافظ می گویند- كه قهراً او را عجیب بی تاب می كرده- مسئله ی جبری گری است، یعنی معتقد بوده كه بشر هیچ گونه اختیاری ندارد و جبر مطلق حكمفرماست. در آن رساله ی انسان و سرنوشت گفته ام انسان وقتی احساس كند آزاد نیست این امر خیلی رنجش می دهد، خصوصاً اگر احساس كند كه این عدم آزادی اش در مقابل یك قدرتی است كه اندیشه ی تخلف در مقابل او را هم نمی شود در مغز راه داد. می گویند بسیاری از اشعار حافظ منعكس كننده ی همین آزاری است كه از فكر جبری گری خودش می برده است، مثل شعر معروفش:

در جای دیگر شعری می گوید كه در واقع می خواهد بگوید آنهایی كه به مقامات رسیدند هم هنری نكردند چون آنها نرسیده اند، آنها را رسانده اند:

یا:

شعرهای دیگری نیز هست كه آن شعرها را دلیل بر جبری بودن حافظ گرفته اند.

همان طور كه گفتم فكر جبری گری خود به خود هر نوع نشاط و امیدی را از انسان سلب می كند و قهراً نتیجه ی این فكرِ گزنده ی گدازنده این است كه در آخر كار به می و می پرستی و خلاصه فراموش كردن خود منتهی می شود.