اما بیاییم سراغ منبع دوم شناخت حافظ یعنی دیوان حافظ. در زمان ما بیشتر می خواهند حافظ را از روی دیوان و اشعار و گفته هایش بشناسند. این هم البته راه درستی است، خودش یك راه شناسایی است، ولی نظر به اینكه در میان همه ی شعرا- به نظر من اعم از فارسی و عربی، و شاید ابن فارض هم مثل حافظ نباشد- هیچ كس مثل حافظ این جور نیست كه در شعرش یك دوگانگی ظاهری مشهود باشد، [لذا شناخت حافظ از راه دیوانش خالی از دشواری نیست. ] در بعضی از اشعارش یك حالت لاابالی گری و فسق و فجور و پشت پا زدن به همه سنن و مقدسات، و دم غنیمت شمردن و بی اعتنا به همه چیز بودن منعكس است، و از آن طرف هم اشعاری دارد كه بدون هیچ گونه توجیه و تأویلی مخّ عرفان و مخّ اخلاق است و نقیض اینها، یعنی درست نهی اینها. یك چنین دوگانگی در اشعار حافظ مشهود است، و همین جهت سبب شده كه حافظ در زمان ما به شكلی درآمده است كه احدی نظیر ندارد؛ یعنی آن آدم لذتجوی لذت پرست میخواره ای كه سروكارش جز با شراب و رباب و چنگ و این حرفها نیست، یعنی یك آدم به اصطلاح امروزیها اپیكوری، در كار خودش از حافظ مدد می گیرد، و در بسیاری از مجالس و بزمها دیوان حافظ، سومِ شراب و رباب است، كه می بینید، و از طرف دیگر همین دیوان حافظ در محافل دیگری همیشه بوده و هنوز هم هست، در محافلی كه افرادی می آیند می نشینند، حالت تجرد به خودشان می گیرند، گناهان خودشان را یاد می كنند، عبادت می كنند، حالت ذكر به خودشان می گیرند، شعرهای حافظ را می خوانند، اشك می ریزند و می گریند، افراد خیلی بزرگی حافظ از سجاده شان جدا نمی شود؛ یعنی در بزم آنها سوم شراب و رباب است، و در محفل الهی و روحانی اینها سومِ قرآن و صحیفه ی سجّادیه است. اینها دیگر صحبت «به خودبندی» نیست، و من چنین اشخاصی را سراغ دارم. افرادی نظیر مرحوم فیض مثلاً، به حافظ به این چشم و دیده نگاه می كردند. حالا این چگونه است؟ و واقعاً هم اگر ما به اشعار حافظ نگاه كنیم، لااقل در نظر ابتدایی این دوگانگی و دوگونگی را در آن می بینیم. پس حافظ كیست؟ حالا ما هستیم و می خواهیم از همین شعرهایش او را بشناسیم، فعلاً ما به تاریخش كار نداریم؛ حافظ كیست؟ از این شعرهایش می خواهیم بفهمیم كه او كیست.

شناخت یك نفر از روی اثرش، دیوانش، كاری است منطقی، یعنی دیوانش را باید تحلیل كرد، حالا ممكن هم هست احیاناً كسی برسد به جایی كه آخرش نتواند او را بشناسد، ولی بالاخره اقدام به این كار، كاری است عملی، بعد ببینیم به نتیجه می رسیم یا نمی رسیم. اگر نرسیدیم كه نرسیدیم، ولی اگر رسیدیم راه، راه صحیحی است، راه تحلیل دیوان و اثر یك شاعر.

در مورد حافظ، فرضیه های زیادی هست. ما باید این فرضیه ها را یك یك بیان كنیم، بعد هریك از آنها را با قرائن موجود تطبیق بدهیم، ببینیم قرائن همین دیوان حافظ با آن تطبیق می كند یا تطبیق نمی كند، و احیاناً قرائن تاریخی هم ممكن است در بعضی موارد به كمك ما بیاید، درست مثل همین كه علمای امروزی در مسائل طبیعی، اول یك فرضیه ای در ذهنشان برق می زند، به اصطلاحْ این مرحله ی تئوری است، بعد می آورند در مرحله ی پراتیك و عمل، ببینند این فرضیه با واقع انطباق پیدا می كند یا نمی كند.