عرفان عملی عبارت است از سیر و سلوك انسان، یا بیان سیر و سلوك انسانالی اللّه، و به عبارت دیگر بیان حالات و مقامات انسان در سیر به سوی حق، از اولین منزلی كه عرفا آن را «منزل یقظه» نام می نهند، یعنی منزل بیداری، تا آخرین منزل كه منزل وصول به حق است و آنها آن را تعبیر به «توحید» می كنند؛ یعنی از نظر عارف توحید حقیقی جز با وصول به حق حاصل نمی شود؛ عارف توحیدهای قبل از این مرحله را توحید واقعی نمی داند. شما اگر منازل السائرین خواجه عبداللّه انصاری را ملاحظه كرده باشید- و این كتاب اخیراً به فارسی هم ترجمه شده است- می بینید كه منازل سلوك را به صورت صد منزل بیان كرده و ده منزل ده منزل كرده است، از بدایات شروع و به نهایات منتهی می شود.

از نظر عرفا این مسئله یك مسئله ی تجربی و آزمایشی است. در میان علومی كه ما در گذشته داشته ایم، بیش از هر علم دیگری شبیه به علوم امروزی از نظر متكی بودن به نوعی آزمایش عملی، و از همه نزدیكتر، همین عرفان عملی است و احیاناً فرنگیها هم اینها را به عنوان «تجربیات درونی» تعبیر می كنند. در همین بحثهای آقای دكتر عبدالرحمن بدوی [1]هم كه تعبیرات ایشان غالباً تعبیرات فرنگی بود، یا تعبیراتی كه اقبال لاهوری دارد، كه باز تعبیراتی است كه از فرنگیها گرفته است، در مورد این سیر و سلوك معنوی تعبیر به «تجربه درونی» می كنند، و این از نظر روان شناسی یك وادی ناشناخته ای است، و هر روان شناسی نمی تواند روان شناسی عرفانی را درك كند، زیرا تا كسی عملاً به دنیای روح وارد نباشد چه را می خواهد آزمایش كند؟ تنها یك عالم روان شناس عارف سالك می تواند ادعا كند كه من روان شناسی عرفانی را می توانم بیان كنم و توضیح بدهم. در میان روان شناسان جدید یك نفر است كه تا حدی اطلاعات و مطالعاتی در همین زمینه دارد (شاید بیش از یك نفر باشد، من این یك نفر را می شناسم) و او فیلسوف و روان شناس معروف آمریكایی ویلیام جیمز است كه قریب به زمان ما هم بوده و كتابی هم نوشته است كه نام اصلی آن گویا «آزمایشهای عرفانی» بوده است. قسمتی از این كتاب را به زبان فارسی ترجمه كرده اند به نام دین و روان و این مرد شخصاً مذهبی و عارف مشرب بوده و روی مراجعه كنندگان خودش بیشتر، از نظر عرفانی مطالعه كرده و سخت هم به حالات روانی عرفانی معتقد است.

به هرحال این یك مسئله ی فوق العاده عظیمی است. مسئله ی عرفان عملی مسئله ی انسان و شناخت انسان است، انسان از اولین مرحله ی خاكی بودن تا آن مرحله ای كه قرآن كریم آن را «لقاء اللّه» می نامد(یا أَیُّهَا اَلْإِنْسانُ إِنَّكَ كادِحٌ إِلی رَبِّكَ كَدْحاً فَمُلاقِیهِ) [2]، از كجا تا كجا! .

اگر كسی بخواهد درباره ی عرفان حافظ بحث كند، یك قسمت این است كه حافظ در این وادی كه الآن ما به «وادی ناشناخته» تعبیر كردیم، در وادی سیر و سلوك، چه گامهایی برداشته است و چه حالات و مقاماتی از عرفان را در شعر خودش منعكس كرده است، یعنی در اشعار حافظ از مقامات سیر و سلوكی چه چیزهایی پیدا می شود، كه اینها را باید انسان دقیقاً ابتدا با آنچه كه عرفا در كتبی كه در این موضوعْ صریح بیان كرده اند تطبیق كند، بعد ببیند كه در هر جایی حافظ چه می گوید. اینها اصطلاحات خاصی دارند، كلمات خاصی به كار می برند و حافظ هم بدون شك تابع همان اصطلاحات و تعبیرات و الفاظ است؛ و بخشی از ارزش حافظ به این درك می شود كه این حالات معنوی را چگونه توانسته است در اشعارش منعكس كند. این یك قسمت بحث است.

---