فَأَمّا مَنْ طَغی . `وَ آثَرَ اَلْحَیاةَ اَلدُّنْیا. `فَإِنَّ اَلْجَحِیمَ هِیَ اَلْمَأْوی . `وَ أَمّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَی اَلنَّفْسَ عَنِ اَلْهَوی . `فَإِنَّ اَلْجَنَّةَ هِیَ اَلْمَأْوی [1]. یكی از مسائل مهم در مورد انسان كامل در مكتب عرفان، مسئله ی رابطه ی انسان با نفس خودش است. البته این مسئله در عین حال یك مسئله ی اسلامی هم هست؛ یعنی ما هم در زبان عرفا و اهل تصوف و هم در تعلیمات عالیه ی اسلامی، مسئله ی مبارزه با خودخواهی و خودپرستی و پیروی از هوای نفس را می بینیم و بلكه تعبیر «هم در آنجا و هم در اینجا» تا اندازه ای تعبیر نادرستی است، برای اینكه عرفای اسلامی در این مسائل از خود اسلام الهام گرفته اند و همه ی تعبیرات، تعبیرات اسلامی است. ما در این جلسه می خواهیم در اطراف این مطلب توضیح دهیم.

در آنچه كه تزكیه ی نفس نامیده می شود، با «خود» - كه در عربی به آن «نفس» گفته می شود- مبارزه می شود؛ می گویند: جهاد با نفس. حتی نفس به عنوان یك دشمن درونی برای انسان تلقی می شود، چنانكه سعدی می گوید:

این تعبیر اقتباس از كلام مقدس نبوی است كه فرمود: اَعْدی عَدُوِّكَ نَفْسُكَ الَّتی بَیْنَ جَنْبَیْكَ [2]خطرناك ترین دشمنان تو همان نفس خودت است كه در میان دو پهلویت قرار گرفته است. سعدی در گلستان می گوید: از عارفی معنی این حدیث را پرسیدند كه چرا پیغمبر فرمود: اَعْدی عَدُوِّكَ نَفْسُكَ نفس خودت از همه ی دشمنها با تو دشمن تر و از همه نسبت به تو خطرناك تر است؟ آن مرد عارف این طور جواب داد:

برای اینكه اگر تو به هر دشمنی نیكی كنی و آنچه می خواهد به او بدهی با تو دوست گردد، الاّ نفس كه هرچه بیشتر خواسته هایش را به او بدهی با تو دشمن تر می گردد.

پس به چشم یك دشمن به نفس نگاه كرده اند و این نفس همان «خود» است؛ می گوییم: نفس پرستی یا خودپرستی.

حال می خواهیم این مطلب را بشكافیم، ببینیم كه این «خود» یا خودخواهی ای كه گفته می شود بد است چیست

---

[1] نازعات/37- 41

[2] محجة البیضاء ، ج /5ص 6