اینجا یك سؤال مطرح است كه اصلاً معنی «كامل» چیست [1]؟ انسان كامل یعنی چه؟ .

در زبان عربی دو كلمه ی نزدیك به یكدیگر- نه عین یكدیگر- داریم و ضد این دو كلمه یك كلمه است؛ یعنی آن كلمه گاهی در ضد این به كار می رود و گاهی در ضد آن. در فارسی حتی خود آن دو كلمه را هم نداریم، یعنی بجای آن دو كلمه فقط یك كلمه داریم. آن دو كلمه ی عربی یكی «كمال» است و دیگری «تمام» . گاهی در عربی «كامل» گفته می شود و گاهی «تام» و در مقابل هر دو، «ناقص» گفته می شود: این كامل است و آن ناقص؛ این تام است، تمام است و آن دیگری ناقص.

در یك آیه از قرآن هر دو كلمه آمده است: اَلْیَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِینَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْكُمْ نِعْمَتِی [2]امروز دین شما را برایتان كامل نمودم و نعمت خود را بر شما تمام كردم.

نفرمود: «اتممت علیكم دینكم» و همچنین نفرمود: «اكملت لكم نعمتی» . می گویند اگر چنین گفته بود، از نظر دستور زبان عربی درست نبود. حال فرق این دو كلمه چیست؟ ما اگر فرق ایندو را نگوییم، نمی توانیم بحثمان را شروع كنیم؛ یعنی شروع بحث ما، از دانستن معنی این دو كلمه است.

«تمام» برای یك شی ء در جایی گفته می شود كه همه ی آنچه برای اصل وجود آن لازم است به وجود آمده باشد؛ یعنی اگر بعضی از آن چیزها به وجود نیامده باشد، این شی ء در ماهیت خودش ناقص است و می توان گفت كه وجودش كسر برمی دارد: نصفش موجود است، ثلثش موجود است، دو ثلثش موجود است و از این قبیل. مثلاً ساختمان یك مسجد كه بر اساس یك نقشه ساخته می شود احتیاج به یك تالار دارد، تالار هم احتیاج به دیوار و سقف و درب و شیشه و اجزاء دیگر دارد. وقتی همه ی آن چیزهایی كه این ساختمان احتیاج دارد- كه اگر آنها نباشد، نمی توان از ساختمان استفاده كرد- فراهم شد، می گویند: ساختمان تمام شد. برای نقطه ی مقابل این كلمه، كلمه ی «ناقص» را به كار می بریم. اما كمال در جایی است كه یك شی ء بعد از آنكه «تمام» هست باز درجه ی بالاتری هم می تواند داشته باشد. اگر این كمال برای شی ء نباشد باز خود شی ء هست، ولی با داشتن این كمال یك پله بالاتر رفته است.

كمال را در جهت عمودی بیان می كنند و تمام را در جهت افقی. وقتی شی ء در جهت افقی به نهایت و حد آخر خود برسد، می گویند تمام شد و زمانی كه شی ء در جهت عمودی بالا رود می گویند كمال یافت. اگر می گویند: «عقل فلان كس كامل شده است» یعنی قبلاً هم عقل داشته، اما عقلش یك درجه بالاتر آمده است؛ «علم فلان كس كامل شده است» یعنی قبلاً هم علم داشت و از آن استفاده می كرد ولی اكنون علمش یك درجه ی كمالی را پیموده است. پس یك انسان تمام داریم كه در مقابل انسانی است كه از نظر افقی ناتمام است، یعنی اصلاً نیمه انسان است، كسر انسان است، مثلاً ثلث یا دو ثلث انسان است و به هرحال انسان تمام نیست. و انسان دیگری داریم كه انسان تمام هست ولی انسان تمام می تواند كامل باشد، كاملتر باشد و از آن هم كاملتر باشد تا به آن حد نهایی كه انسانی از آن بالاتر وجود ندارد برسد كه او را انسان كامل- كه حد اعلای انسان است- می نامیم

---