المُعرض عن متاع الدنیا و طیّباتها یخصّ باسم الزاهد، و المواظب علی فعل العبادات من القیام و الصیام و نحوهما یخصّ باسم العابد، و المتصرّف بفكره الی قدس الجبروت مستدیماً لشروق نور الحقّ فی سرّه یخصّ باسم العارف، و قد یتركّب بعض هذه مع بعض.

آن كه از تنعم دنیا روگردانده است «زاهد» نامیده می شود، آن كه بر انجامعبادات از قبیل نماز و روزه و غیره مواظبت دارد به نام «عابد» خوانده می شود و آن كه ضمیر خود را از توجه به غیر حق بازداشته و متوجه عالم قدس كرده تا نور حق بدان بتابد به نام «عارف» شناخته می شود. البته گاهی دوتا از این عناوین یا هرسه در یك نفر جمع می شود.

اگرچه بوعلی در اینجا زاهد و عابد و عارف را تعریف كرده است ولی ضمناً زهد و عبادت و عرفان را نیز تعریف كرده است، زیرا تعریف زاهد بما هو زاهد و عابد بما هو عابد و عارف بما هو عارف مستلزم تعریف زهد و عبادت و عرفان است.

پس نتیجه ی مطلب این می شود كه زهد عبارت است از اعراض از مشتهیات دنیاوی، و عبادت عبارت است از انجام اعمال خاصی از قبیل نماز و روزه و تلاوت قرآن و امثال اینها، و عرفان مصطلح عبارت است از منصرف ساختن ذهن از ماسوی اللّه و توجه كامل به ذات حق برای تابش نور حق بر قلب.

به نكته ای مهم در جمله ی اخیر اشاره شده است و آن اینكه گاهی بعضی از اینها با بعض دیگر مركّب می شوند. پس ممكن است یك نفر در آنِ واحد هم زاهد باشد و هم عابد، و یا هم عابد باشد و هم عارف، و یا هم زاهد باشد و هم عارف، و یا هم زاهد باشد و هم عابد و هم عارف، ولی شیخ توضیحی نداده است. البته منظورش این است كه هرچند ممكن است یك فرد زاهد و یا عابد باشد اما عارف نباشد، ولی ممكن نیست كه عارف باشد و زاهد و عابد نباشد.

توضیح مطلب این است كه میان زاهد و عابد، عموم و خصوص من وجه است؛ ممكن است فردی زاهد باشد و عابد نباشد و یا عابد باشد و زاهد نباشد و یا هم عابد باشد و هم زاهد چنانكه همه ی اینها واضح است. ولی میان هریك از زاهد و عابد با عارف، عموم و خصوص مطلق است؛ یعنی هر عارفی زاهد و عابد هست ولی هر زاهد و یا عابدی عارف نیست.

البته در قسمت بعد گفته خواهد شد كه زهد عارف با زهد غیر عارف دو فلسفه دارد. فلسفه ی زهد زاهدِ غیرعارف یك چیز است و فلسفه ی زهد زاهدِ عارف چیز دیگر است، همچنان كه فلسفه ی عبادت عارف یك چیز است و فلسفه ی عبادت غیرعارف چیز دیگر است، بلكه روح و ماهیت زهد عارف و عبادت عارف با روحو ماهیت زهد و عبادت غیرعارف متفاوت است.

الزهد عند غیرالعارف معاملة ما كأنه یشتری بمتاع الدنیا متاع الآخرة، و عندالعارف تنزّه ما عمّا یشغل سرّه عن الحق و تكبّر علی كل شی ء غیرالحق. و العبادة عند غیرالعارف معاملة ما كأنه یعمل فی الدنیا لاجرة یأخذها فی الآخرة هی الاجر و الثواب، و عند العارف ریاضة ما لهممه و قوی نفسه المتوهّمة و المتخیّلة لیجرّها بالتعوید عن جناب الغرور الی جناب الحق.

زهد غیرعارف نوعی داد و ستد است، گویی كالای دنیا را می دهد كه كالای آخرت را بگیرد. اما زهد عارف، نوعی پاكیزه نگه داشتن دل است از هرچه دل را از خدا باز دارد. عبادت غیرعارف نیز نوعی معامله است از قبیل كار كردن برای مزد گرفتن، گویی در دنیا مزدوری می كند كه در آخرت مزد خویش را كه همان اجر و ثواب هاست دریافت كند. اما عبادت عارف، نوعی تمرین و ورزش روح برای انصراف از عالم غرور و توجه به ساحت حق است تا با تكرار این تمرین بدان سو كشیده شود