عرفان، هم در بخش عملی و هم در بخش نظری با دین مقدس اسلام تماس و اصطكاك پیدا می كند، زیرا اسلام مانند هر دین و مذهب دیگر و بیشتر از هر دین و مذهب دیگر روابط انسان را با خدا و جهان و خودش بیان كرده و هم به تفسیر و توضیح هستی پرداخته است. قهراً اینجا این مسئله طرح می شود كه میان آنچه عرفان عرضه می دارد با آنچه اسلام بیان كرده است چه نسبتی برقرار است؟ .

البته عرفای اسلامی هرگز مدعی نیستند كه سخنی ماورای اسلام دارند، و از چنین نسبتی سخت تبرّی می جویند. برعكس، آنها مدعی هستند كه حقایق اسلامی را بهتر از دیگران كشف كرده اند و مسلمان واقعی آنها می باشند. عرفا- چه در بخش عملی و چه در بخش نظری- همواره به كتاب و سنت و سیره ی نبوی و ائمه و اكابر صحابه استناد می كنند. ولی دیگران درباره ی آنها نظریه های دیگری دارند و ما به ترتیب آن نظریه ها را ذكر می كنیم:

الف. نظریه ی گروهی از محدثان و فقهای اسلامی. به عقیده ی این گروه، عرفا عملاً پایبند به اسلام نیستند و استناد آنها به كتاب و سنت صرفاً عوامفریبی و برای جلب قلوب مسلمانان است و عرفان اساساً ربطی به اسلام ندارد.

ب. نظریه ی گروهی از متجددان عصر حاضر. این گروه كه با اسلام میانه ی خوبی ندارند و از هر چیزی كه بوی اِباحیّت بدهد و بتوان آن را به عنوان نهضت و قیامی در گذشته علیه اسلام و مقررات اسلامی قلمداد كرد به شدت استقبال می كنند، مانند گروه اول معتقدند كه عرفا عملاً ایمان و اعتقادی به اسلام ندارند، بلكه عرفان و تصوف نهضتی بوده از ناحیه ی ملل غیرعرب برضد اسلام و عرب در زیر سرپوشی از معنویت.

این گروه با گروه اول در ضدیت و مخالفت عرفان با اسلام وحدت نظر دارند و اختلاف نظرشان در این است كه گروه اول اسلام را تقدیس می كنند و با تكیه به احساسات اسلامی توده ی مسلمان، عرفا را «هو» و تحقیر می نمایند و می خواهند به این وسیله عرفان را از صحنه ی معارف اسلامی خارج نمایند، ولی گروه دوم با تكیه به شخصیت عرفا- كه بعضی از آنها جهانی است- می خواهند وسیله ای برای تبلیغ علیه اسلام بیابند و اسلام را «هو» كنند كه اندیشه های ظریف و بلند عرفانی در فرهنگ اسلامی با اسلام بیگانه است و این عناصر از خارج وارد این فرهنگ گشته است، اسلام و اندیشه های اسلامی در سطحی پایین تر از این گونه اندیشه هاست.

این گروه مدعی هستند كه استناد عرفا به كتاب و سنت صرفاً تقیّه و از ترس عوام بوده است، می خواسته اند به این وسیله جان خود را حفظ كنند.

ج. نظریه ی گروه بی طرفها. از نظر این گروه در عرفان و تصوف، خصوصاً درعرفان عملی و بالاخص آنجا كه جنبه ی فرقه ای پیدا می كند، بدعتها و انحرافات زیادی می توان یافت كه با كتاب اللّه و با سنت معتبر وفق نمی دهد. ولی عرفا مانند سایر طبقات فرهنگی اسلامی و مانند غالب فرق اسلامی نسبت به اسلام نهایت خلوص نیت را داشته اند و هرگز نمی خواسته اند بر ضد اسلام مطلبی گفته و آورده باشند. ممكن است اشتباهاتی داشته باشند همچنان كه سایر طبقات فرهنگی مثلاً متكلمین، فلاسفه، مفسرین، فقها، اشتباهاتی داشته اند، ولی هرگز سوء نیتی نسبت به اسلام در كار نبوده است.

مسئله ی ضدیت عرفا با اسلام از طرف افرادی طرح شده كه غرض خاص داشته اند یا با عرفان و یا با اسلام. اگر كسی بی طرفانه و بی غرضانه كتب عرفا را مطالعه كند، به شرط آنكه با زبان و اصطلاحات آنها آشنا باشد، اشتباهات زیادی ممكن است بیابد ولی تردید هم نخواهد كرد كه آنها نسبت به اسلام صمیمیت و خلوص كامل داشته اند.

ما نظر سوم را ترجیح می دهیم و معتقدیم عرفا سوء نیت نداشته اند. در عین حال لازم است افراد متخصص و وارد در عرفان و در معارف عمیق اسلامی، بی طرفانه درباره ی مسائل عرفانی و انطباق آنها با اسلام بحث و تحقیق نمایند