گفتیم اگر ما این طور بگوییم كه این مكتب معیار اخلاق را تكامل می داند جای ایراد است- و درست هم هست- كه كدام مكتب اخلاقی است كه لااقل به عقیده خودش معیار ضد تكاملی داشته باشد؟ هر مكتبی به عقیده خودش معیارهای اخلاقی اش معیارهای تكاملی است. پس چه خصوصیتی هست كه این مكتب چنین ادعایی می كند؟ این سؤال البته بجاست و لذا باید در مقام توضیح بگوییم: این مكتب، تكامل را با دید خاص می بیند. تكامل برای او مفهوم ندارد جز انقلابی كه ناشی از تضادهای درونی جامعه است. مكتبهای دیگر قائل به اصلاحات تدریجی و تكامل تدریجی هستند. یك مكتب قائل است كه اگر من به اندازه یك ذره هم به جامعه خدمت كنم، همان یك ذره گامی در راه تكامل است. اگر من یك ذره هم كار اخلاقی بكنم، همان یك ذره در نهایت امر به سود تكامل است. مثلاً یك وقت ما می خواهیم درخت به ثمر برسد و یك وقت می خواهیم دیگ منفجر بشود؛ دو نوع كار است. اگر بخواهیم درخت به ثمر برسد یا جنین به دنیا بیاید، مراقبتهای جزئی نافع است. یك درخت را هرچه بیشتر مراقبت كنیم كه كرمی، آفتی، شته ای به آن نرسد، آب به موقع به آن برسد، نور به آن برسد، اگر احتیاج به كود دارد به آن برسد، زمینش اگر احتیاج به بیل زدن دارد بیل زده بشود (یعنی یك سلسله مراقبتهای تدریجی) میوه اش زودتر و بهتر به ثمر می رسد. همچنین یك جنین كه در رحم است، هرچه بیشتر مراقبت بشود بهتر و سالمتر به دنیا می آید. اما یك وقت هست كه ما می خواهیم دیگ منفجر بشود. اگر می خواهیم دیگ را منفجر كنیم باید در آن یك مقدار آب بریزیم، تمام منافذ را ببندیم، بعد به آن حرارت بدهیم تا بخار كند وبخار به تدریج فشار بیاورد تا یكمرتبه این دیگ منفجر بشود. اگر یك روزنه ای ولو كوچك در این دیگ باز كنیم، مانع انفجار آن می شود. پس این خیلی فرق می كند كه ما بخواهیم در یك چیزی- به قول اینها- دگرگونی كیفی و ماهیتی به وجود بیاوریم و نسبت به جامعه چنین دیدی داشته باشیم كه بگوییم جامعه ماهیتی دارد كه هیچ وقت به طور مسالمت آمیز از مرحله ای به مرحله دیگر گام برنداشته و بر نمی دارد، همیشه باید آن را عمل سزارین بكنند، همیشه به یك شكل تند و انقلابی و انفجاری مرحله ای را پشت سر می گذارد و به مرحله دیگر می رسد، جبرا این طور است. تكامل، آنهم تمام تكاملها در گرو همین است [1]. اصلاً تكامل جامعه جز از طریق انفجار آن رخ نمی دهد و انفجار جز از طریق تضاد و كشمكش كه به اوج خودش برسد رخ نمی دهد، و تضاد و كشمكش اگر بخواهد به اوج خودش برسد باید دو نوع كار در آن صورت بگیرد: یك نوع خودِ مبارزه است و دیگر، كارهایی كه منجر به مبارزه می شود یعنی ایجاد ناراحتیها، تبلیغها و حتی انجام عملیات، كه باید خشم مردم بیشتر بشود تا انفجار در آینده رخ بدهد.

---