یكی از رفقایمان نقل می كرد كه روز اول ماه رمضان بود، روزه گرفتیم رفتیم اداره و تازه با یك آقایی به اصطلاح هم میز و آشنا شده بودیم. او هم روزه می گرفت. بعد از یكی دو ساعت آن رفیقم گفت: فلانی! من می خواهم یك تذكری به شما بدهم.

گفتم: بفرمایید. گفت: من خیلی از شما معذرت می خواهم كه این تذكر را می دهم ولی خوب لازم می دانم كه این تذكر را بدهم، از اخلاق بد خودم است، چه عرض كنم. من یك چنین اخلاق بدی دارم كه در ماه رمضان كه روزه می گیرم عصبانی می شوم، خیلی هم عصبانی می شوم. وقتی هم كه عصبانی می شوم دیگر هرچه به دهانم می آید می گویم، حرف بد می گویم، فحش می دهم، توهین می كنم. ممكن است در این ماه رمضان به جنابعالی جسارتی بكنم. خواهش می كنم اگر چنین شد، دیگر روزه است، اخلاق من است، خیلی ببخشید. این آقای رفیق ما گفت: گفتیم عجب كاری شد! این مرد روز اول ماه رمضان آمد با ما اتمام حجت كرد. حالا ما یك ماه رمضان تمام باید از او فحش بشنویم، چون روز اول ماه رمضان گفته اخلاق من این است. گفت: من هم گفتم كه عجب تذكر بجایی دادی! اتفاقا اخلاق من هم همین طور است و بلكه بدتر، در حال روزه عصبانی می شوم، یك وقت می بینی كه این دوات را برداشتم و پراندم به سرت. گفت: عجب! خیلی اخلاق بدی است. پس خوب است هر دومان مواظب باشیم. راسل می گوید مسئله اخلاق در میان بشر همین است و همین، [و حرفهایی از قبیل ] احساسات نوع دوستانه، هدفْ انسانهای دیگر باشند، روح مجرد، عقل مجرد و احساس تكلیف [بی معنی است. ] یك آدم مادی [غیر از این ] فكر نمی كند كه دنیا، دنیای مادیت است و انسان هم یك موجود مادی است. انسان جز دنبال منفعتخودش نمی رود. فقط باید هوشیاری اش زیادتر باشد، و در این صورت می بیند كه اگر بخواهد به حقوق دیگران تجاوز كند عكس العملش تجاوز دیگران است.

كلوخ انداز را پاداش، سنگ است. یك كلوخ كه انداختم، صد تا سنگ باید بخورم.

بعد می آیم مؤدب مثل بچه آدم سر جای خودم می نشینم. این است كه او اخلاق را از مقوله هوشیاری می داند: هر اندازه انسان جاهل باشد به عكس العمل كارهایش توجه ندارد و دنبال منافع فردی می رود، و هر اندازه عالمتر و هوشیارتر باشد، به عكس العمل ها بیشتر توجه داشته باشد، آن دورها را بیشتر ببیند، تا آخر پیری اش را ببیند، نسل آینده اش را ببیند و به فكر این باشد كه بچه های من هم ناراحت نباشند، بیشتر كوشش می كند كه منفعت خودش را با منافع دیگران تطبیق بدهد. پس اخلاق یعنی خودپرستی عاقلانه و هوشیارانه، و ریشه اخلاق را باید در هوشیاری و عقل جستجو كرد. و لهذا از نظر این آدم، ما برای اینكه اخلاق خوب به جامعه بیاوریم پیوسته باید جامعه را داناتر و دانشمندتر كنیم و مردم را به عكس العمل ها و لوازم فعلها و كارهایشان آگاهتر نماییم. در این صورت اخلاق بهتر در میان مردم پیدا می شود. كما اینكه سقراط هم چنین نظریه ای داشت، و در كلمات حضرت امیر نیز این سخن را به شكل دیگری می بینیم: عَلِّموهُمْ وَ كَفی [1].

سقراط هم می گفت: مردم را دانا كنید، اخلاق خوب پیدا می شود. البته او روی یك مبنا می گفت، كما اینكه عَلِّموهُمْ وَ كَفی هم روی یك مبناست، راسل هم كه می گوید مردم را دانا كنید و كافی است روی مبنای دیگری است. دانشی كه او می گوید یعنی توجه دادن به عكس العمل ها: عكس العمل های فعلها را به افراد بشر بیاموزید، همه خوب می شوند. بنا بر نظریه راسل، تربیتْ بیشتر در مقوله تعلیم وارد می شود و پرورش وارد مقوله آموزش می گردد.

---