عده ای دیگر آمدند فرضیه دیگری تراشیدند، گفتند: قبول است كه از علم و دانش به تنهایی كاری ساخته نیست، ولی از صِرف فلسفه اجتماعی هم كاری ساخته نیست.

یك نوع خودآگاهی خاص روشنفكرانه [و به عبارت دیگر] مسئله روشنفكری رامطرح كردند. آمدند فرق گذاشتند میان عالِم و روشنفكر. سارتر و دیگران آمدند مسئله روشنفكر را طرح كردند، گفتند: از علم و عالم، از فرهنگ به تنهایی كاری ساخته نیست، روشنفكر به وجود بیاورید. روشنفكر كیست؟ «روشنفكر كسی است كه یك نوع آگاهی خاص دارد كه آن آگاهی خاص، او را به سوی هدفهای انسانی می كشاند. » آگاهی جز اطلاع چیز دیگری نیست. آگاهی یعنی آگاهی. آیا آگاهی و اطلاع می تواند انسان را بسازد؟ سنایی ما بهترین حرفها را زده است كه: «چو دزدی با چراغ آید گزیده تر برد كالا» . آگاهی جز اینكه فضا را برای انسان روشن می كند، كار دیگری نمی كند. آگاهی به انسان هدف نمی دهد، همان طور كه علم برای انسان هدف خلق نمی كند. علم، انسان را در رسیدن به هدفهایش كمك می كند ولی به انسان هدف نمی دهد كه از این راه برو یا از آن راه. علم به انسان كمك می كند در رسیدن به هدفها. علم می گوید من به تو وسیله می دهم، مثلاً اتومبیل می دهم. اگر در گذشته تا قم یا قزوین می خواستی بروی دو شبانه روز طول می كشید، حالا در عرض دو ساعت می توانی بروی. اما آیا علم می گوید كه با این اتومبیل برو مثلاً قم به كمك فقرا بشتاب یا برو آنجا دزدی كن؟ ! ماشین می گوید هركار تو می خواهی بكنی من در اختیار تو هستم، من نمی توانم تو را بسازم و به تو هدف بدهم، هرجا كه می خواهی بروی من به تو كمك می كنم. جلال آل احمد یك حرف خیلی خوبی در كتاب غربزدگی دارد، می گوید: یك پیِسی بود راجع به یك نمایشی، من ترجمه می كردم. مدتی فكر می كردم كه هدف او چیست؟ آخرش رسیدم به اینجا كه می گوید چنین و چنان شد، بعد هركسی به هر راه كه می خواست برود سریعتر رفت. فهمیدم نقش علم را دارد می گوید كه نقش علم فقط این است كه بشر را در راهی كه می رود سریعتر و تندتر به مقصد می رساند، و راست است. از آگاهی به تنهایی كاری ساخته نیست. قرآن می گوید آگاهترین آگاهها شیطان بود، خیلی هم خودآگاهی اش كامل بود، حتی خداآگاه بود. قرآن خداآگاهی را هم كافی نمی داند و اصلاً برای آگاهی از آن جهت كه آگاهی است جز ارزش ِ روشن كردن ارزش دیگری قائل نیست. می گوید: شیطان خدا را می شناخت، آگاه به خدا بود، به نبوت پیغمبران اعتقاد داشت، به وجود قیامت ایمان و اعتقاد داشت (اقرار همه اینها را از شیطان نقل كرده است) ولی در عین حال كافر بود، چرا؟ [زیرا] مؤمن نبود. ایمان مسئله ای است مبتنی بر آگاهی، ولی [همراه با] گرایش. ایمان یعنی تسلیم، یعنی خداآگاهی مقرون به گرایش و تسلیم در پیشگاه حق. تنها دوای درد بشر امروز خدا آگاهی مقرون به گرایش و تسلیم و خضوع در مقابل حق است. یك دوا هم بیشتر ندارد. البته قرآن همیشه علم و ایمان را در كنار یكدیگر ذكر می كند. بشر امروز علم را دارد، دوای درد او ایمان است. از آگاهی روشنفكرانه و غیر روشنفكرانه كاری ساخته نیست. آگاهی آخرش آگاهی است. تمام اینها را برای فرار از ایمان گفته اند. می خواستند پای ایمان در میان نیاید بلكه بتوانند با آگاهی و علم مشكل را حل كنند، نشد. آگاهی فلسفی هم به جایی نرسید، آگاهی روشنفكری هم به جایی نرسید. اخیرا آهنگ دیگری ساز كرده اند.

عده ای می گویند: فرهنگ انسانگرا [لازم است. ] در حالی كه انسان باید فرهنگ گرا باشد. مگر فرهنگ، انسانگراست؟ ! فرهنگ برای بشر فرهنگ است. فرهنگ آخرش برای بشر دانش است. اگر شما از فرهنگهایی كه اینها توصیه كرده اند مثل نصایح سعدی [ایمان به خدا را بگیرید، چیزی از آنها باقی نمی ماند. ]