گرایشهای معنوی انسان با هیچ حساب مادی جور در نمی آید. همین گرایشهای اخلاقی كه قبلاً شرح می دادیم، از نظر فرد مبتنی بر زیان و ضرر است: جان خود را فدای جامعه كردن، انصاف دادن به نفع دیگری كه حق با اوست نه با من، عادل بودن یعنی تجاوز نكردن، علیه خود قیام كردن و عصیان علیه خود كه در زبان دینی اسمش «توبه» است (شوریدن بر ضد خود) . یك وقتی من آیات قرآن را در این زمینه جمع آوری كردم، دیدم منطق قرآن درست همین منطق است: انقلاب علیهخود. عجبا! انسان علیه خودش شورش و عصیان می كند، علیه خودش انقلاب می كند با همه خصوصیاتی كه در یك انقلاب وجود دارد، خودش را محاكمه می كند، خودش را مجازات می كند. چه شیرین و عالی فرمود علی علیه السلام! یك كسی آمد خدمتش گفت: اَسْتَغْفِرُ اللّهَ رَبّی وَ اَتوبُ اِلَیْهِ. خیال كرد توبه یعنی كلمه استغفار را بر زبان آوردن. علی علیه السلام به او توپید، فرمود: ثَكِلَتْكَ اُمُّكَ برو گم شو، مادرت به عزایت بنشیند، برو بمیر، اَتَدْری مَا الاِْسْتِغْفارُ؟ اِنَّ الاِْسْتِغْفارَ دَرَجَةُ الْعِلِّیِّینَ [1]اصلاً می فهمی استغفار یعنی چه؟ بعد حضرت استغفار را تشریح می كند: پشیمانی كامل از گذشته تیره و سیاه، تصمیم قوی بر برنگشتن به گناهان سابق، ادای حقوق الهی كه فوت شده است، ادای حقوق الناس كه فوت شده است. بعد دوجمله می گوید كه درست معنای انقلاب و شورش علیه خود و مجازات كردن خود را دارد. می گوید:

دیگر اینكه این گوشتهای مباركی! كه در این بدنت از گناه روییده، باید اینها را ذوب كنی. این گوشتها كه از حرام روییده است، این گوشتها كه در مجالس لهو و لعب و توأم با هرزگی روییده است، باید بروی همه اینها را آب كنی، از نو گوشت جدید برویَد. دیگر اینكه باید به این بدنت سختی طاعت را بچشانی همچنان كه لذت معصیت را چشانده ای. این می شود «توبه» . و تائبهای دنیا این جور بوده اند، و همیشه بوده اند این گونه افراد. مرحوم حاج میرزا جواد آقا ملكی تبریزی از بزرگان اهل معرفت زمان ما- كه پنجاه و دو سال پیش از دنیا رفته است و قبر او در قم است و من هر وقت به قم مشرّف می شوم آرزو دارم قبر این مرد بزرگ را زیارت كنم- در یكی از نوشته هاشان درباره استاد بزرگوارشان مرحوم آخوند ملاّ حسینقلی همدانی كه از اعاجیب اهل معنا بوده می نویسد كه یك آقایی آمد پیش مرحوم آخوند و مرحوم آخوند او را توبه داد. چهل و هشت ساعت بعد وقتی آمد، ما او را نشناختیم. آنچنان از نظر چهره و قیافه عوض شده بود كه ما باور نمی كردیم كه این همان آدم چهل و هشت ساعت پیش است. من این را از نظر خصلت بشری مورد مطالعه قرار می دهم: این دگرگونی آن آقای تائب در محضر آخوند ملاّ حسینقلی همدانی، كه راهش به آن طرف است یكمرتبه برمی گردد به این طرف و علیه خودش شورش و عصیان و انقلاب می كند، چه توجیهی دارد؟ كی علیه كی قیام و شورش و انقلاب می كند؟ اینهاست كه برای بشر درس است، درس بزرگ. مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدْ عَرَفَ رَبَّهُ اگر انسان خود را بشناسد خدای خودش را شناخته است. این گرایشهای شدید از كجا پیدا می شود؟ ریشه و منبعش كجاست؟ در باب گرایشهای اخلاقی- كه یكی از آنها توبه بود- گرایشهای دیگری هست كه با منفعت یك فرد اصلاً سازگار نیست و فقط اسمش خدمت به جامعه و بشریت است، مثل خود را فانی كردن برای باقی ماندن جامعه، خود را محروم كردن برای رفاه جامعه، خود را در رنج انداختن برای به آسایش رسیدن جامعه، كه اینها با هیچ حساب مادی جور در نمی آید.

---