حال برای چه گفته اند خود را بشناس؟ از خودشناسی به كجا می رسی؟ به عبارت دیگر خودشناسی مقدمه چیست؟ گفتیم این را برای دو منظور گفته اند. یك منظور همین است كه اگر خود را بشناسی، به مهمترین مسئله ای كه برای بشر مطرح است و راز اصلی جهان می باشد (یعنی خدا) پی می بری. دوم اینكه خود را بشناس تا بدانی در زندگی و در جهان چه باید بكنی و چگونه باید رفتار كنی، یعنی اخلاق و عمل.

اگر خود را نشناسی نخواهی دانست كه رفتار و اخلاقت در جهان چگونه باید باشد، یعنی خودت چگونه باید باشی، چون اخلاق از آن نظر كه یك سلسله ملكات است بر می گردد به چگونه بودن و اینكه خودت چگونه باشی و چگونه رفتار كنی. پس برای پی بردن به بزرگترین رازهای جهان و مهمترین مسئله ای كه در فكر بشر مطرح است (یعنی خدا) خود را بشناس، و برای مهمترین مسئله از نظر ابتلای عملی بشر كه من چگونه باید باشم و چگونه باید رفتار كنم (یعنی اخلاق) نیز خودت را بشناس. در قسمت اول می خواهم مقداری توضیح بدهم كه چگونه انسان اگر خود را بشناسد خدا را می شناسد. قرآن هم برای خودشناسی حساب جداگانه ای باز كرده است، به این معنی كه در قرآن- و فقط در قرآن- سراسر عالم خلقت، آیت و درس است برای خداشناسی؛ یعنی اختصاص به انسان ندارد كه انسان فقط خودش را باید بشناسد تا خدا را بشناسد. از نظر قرآن تمام جریانهای خلقت، تمام واحدهای آفرینش اعم از آسمانی و زمینی، هرچه كه در عالم هست آیاتند، یعنی علامتها و نشانه های وجود مقدس پروردگارند: إِنَّ فِی خَلْقِ اَلسَّماواتِ وَ اَلْأَرْضِ وَ اِخْتِلافِ اَللَّیْلِ وَ اَلنَّهارِ لَآیاتٍ لِأُولِی اَلْأَلْبابِ [1]. این گونه آیات در قرآن زیاد است. ولی قرآن در عین حال كه سراسر عالم را كتاب حق تعالی می داند كه هر سطری از سطرهای این كتاب بر علم و حكمت و دانایی مؤلف آن دلالت می كند، برای نفس انسان حساب جداگانه ای باز كرده؛ یعنی از نظر قرآن این فصل از فصول كتاب آفرینش كه نامش انسان است، برای انسان آموزندگیهایی دارد بالاتر و بیشتر از آنچه كه مثلاً درختان دارند. درست است كه: ولی نفس یا «خود» انسان- كه از هر چیزی به انسان نزدیكتر است- آموزشهایی دارد كه غیر او ندارد. این آموزشها كه از مختصات نفس انسان و برای انسان است چیست؟ البته انسان هم دارای تشكیلاتی است كه در هر طبیعتی هست و از جنبه وظایف الاعضایی، فیزیولوژی و تشریحی، همین طور كه برگ درختان [بر معرفت كردگار] دلالت می كند، انگشت یا ناخن انسان هم دلالت می كند، بلكه در هر مویی از مویهای بدن انسان یا در هر رگ از رگهای بدن انسان یك دلالتی هست. از این جهت انسان شبیه اشیاء دیگر است. اما آموزشهایی هست كه از مختصات نفس انسان است كه گفتیم قرآن هم [برای نفس انسان از نظر شناخت خدا] حساب جداگانه باز كرده. اینكه می گویم «حساب جداگانه» برای این است كه مثلاً می گوید: وَ فِی الاَْرْضِ ایاتٌ لِلْموقِنینَ در زمین نشانه هاست برای اهل یقین، كسانی كه بخواهند به مقام یقین برسند. بدیهی است انسان هم در زمین است و بیرون از زمین نیست، ولی راجع به انسان می فرماید: وَ فِی أَنْفُسِكُمْ [2]و در خود شما. اختصاص می دهد. یا در آیه دیگر می فرماید: سَنُرِیهِمْ آیاتِنا فِی اَلْآفاقِ وَ فِی أَنْفُسِهِمْ حَتّی یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ اَلْحَقُّ [3]. حساب آفاق (عالم بیرون) را یك حساب جداگانه ذكر می كند.

می توانست انسان را هم جزء آفاق ذكر كند ولی برای «خود» انسان، جدا حساب باز كرده: وَ فی اَنْفُسِهِمْ.

---