چون درباره عبادت در این زمینه بحث كردیم یك مطلب دیگر را باید عرض بكنم و آن این است كه عده ای در كتابهایشان نوشته اند كه اساسا مذهب با اخلاق به آن معنای شرافت اخلاقی جور در نمی آید، زیرا مذهب معنایش این است كه انسان خدا را عبادت كند و عبادت خدا فقط برای ترس از جهنم و یا طمع بهشت است، پس برمی گردد به مطامع مادی انسان و حال آنكه كار اخلاقی یك كار شرافتمندانه است یعنی فقط به خاطر شرافت و قداست آن كار است. این مطلب را توضیح بدهم. از نظر دین مقدس اسلام عبادت مراتب دارد. عالیترین عبادت عبادتی است كه از همه این امور خالی است، یعنی در آن نه طمع بهشتی هست و نه ترس از جهنمی. ولی در عین حال عبادتهایی هم كه به طمع بهشت و یا به خاطر ترس از جهنم است، عبادت است. فی الجمله توضیح می دهم: در نهج البلاغه و در احادیث زیادی ما این مطلب را داریم. امیرالمؤمنین علی علیه السلام می فرماید: عبادتهایی كه مردم می كنند سه گونه است. بعضی خدا را عبادت می كنند به طمع ثواب فَتِلْكَ عِبادَةُ التُّجّارِ [1]این عبادت، عبادت تاجرانه است؛ یعنی اینها می خواهند با خدا تجارت كنند، چیزی بدهند و چیز بیشتری بگیرند. یك بازرگان در مبادلات خودش همیشه كالایی را می دهد برای اینكه چیزی بیشتر از سرمایه اصلی اش (یعنی اصل سرمایه را با یك مقدار سود) بگیرد. فرمود: این عبادت، عبادت تاجرانه است. و بعضی خدا را پرستش می كنند از ترس. فرمود: این عبادت، عبادت غلامانه است، عبادت بردگان است؛ مثل عمل بردگان است كه در زیر شلاق اربابها قرار می گیرند در حالی كه به آنها تكلیف می كنند، و آنان از ترس اینكه اگر تكلیف را انجام ندهند شلاق می خورند تكلیف را انجام می دهند. ولی بعضی خدا را عبادت می كنند شُكْرا یعنی سپاسگزارانه، یا در بعضی احادیث: حُبّا از روی دوستی، یعنی خدا را پرستش می كند فقط به دلیل اینكه او را دوست دارد. او در واقع فطرتش در شعور آگاهش هم منعكس است، خدا را آن گونه عبادت می كند كه فطرت خداپرستی اقتضا می نماید.

چون خدا را دوست دارد، پرستش می كند. اگر خدا بهشت و جهنمی هم خلق نكرده بود، او خدا را پرستش می كرد. اِلهی ما عَبَدْتُكَ خَوْفا مِنْ نارِكَ وَ لا طَمَعا فی جَنَّتِكَ بَلْ وَجَدْتُكَ اَهْلاً لِلْعِبادَةِ فَعَبَدْتُكَ [2]. خدایا من تو را پرستش نكردم از ترس آتش جهنمت، و پرستش نكردم به طمع بهشتت، بلكه فقط تو را شایسته پرستش می بینم. این كلمه اَهْلاً لِلْعِبادَةِ خیلی معنی دارد. فقط به دلیل اینكه تو، تو هستی و من، من هستم [تو را عبادت می كنم. ] طبیعی ترین چیزها در عالم این است كه تو معبود باشی و من عابد و پرستنده. نمی دانم به مضامین دعای كمیل، این دعای عالیه المضامین، هیچ توجه دارید؟ مضامین این دعا را از اول آن: اَللّهُمَّ اِنّی اَسْأَ لُكَ بِرَحْمَتِكَ الَّتی وَسِعَتْ كُلَّ شَیْ ءٍ تا آخر: وَ سَلَّمَ تَسْلیما كَثیرا با دقت مطالعه كنید ببینید علی چه می گوید و معنی پرستش عاشقانه و سپاسگزارانه و معنی از خود خارج شدن چیست. با توجه به اینكه در منطق علی كوچكترین اغراق و مبالغه نیست، خصوصا آنجا كه با خدای خودش سخن می گوید، به جمله هایی می رسیم كه برای ما اصلاً قابل تصور نیست. راجع به آتش جهنم می گوید: وَ هذا ما لا تَقومُ لَهُ السَّمواتُ وَ الاَْرْضُ آتش جهنم از نوع آتشهای دنیا نیست، آتشی است كه تمام آسمانها و زمین در مقابل آن مقاومت ندارند. در عین حال در همان جا می گوید: هَبْنی صَبَرْتُ عَلی عَذابِكَ فَكَیْفَ اَصْبِرُ عَلی فِراقِكَ، هَبْنی صَبَرْتُ عَلی حَرِّ نارِكَ فَكَیْفَ اَصْبِرُ عَنِ النَّظَرِ اِلی كَرامَتِكَ. فرضا طاقت صبر بر چنین عذابی را داشته باشم، صبر بر جدایی از تو را ندارم (عبادت عاشقانه یعنی این) . فرضا صبر مقاومت در مقابل آن حرارتها را داشته باشم، چگونه می توانم در مقابل اینكه كرامتت از من گرفته شده و لطفت از من بازداشته شده است صبر نمایم؟ ! صبرِ این را هرگز علی ندارد. عبادت پرستشانه این است. مقام انسان خیلی بالاتر از این است. منحصر به علی علیه السلام نیست؛ در دنیا زیاد هستند انسانهایی كه واقعا می رسند به حدی كه حافظ می گوید: و لا حول و لا قوة الاّ باللّه العلیّ العظیم و صلّی اللّه علی محمّد و آله الطاهرین. باسمك العظیم الاعظم الاعزّ الاجلّ الاكرم یا اللّه. . . خدایا دلهای ما را به نور ایمان منوّر بگردان، قلبها و روحهای ما را مزیّن به اخلاق فاضله بفرما، [اموات ] ما را مشمول عنایت خود بفرما. و عجّل فی فرج مولانا صاحب الزمان.

---