همان طور كه در باب زیبایی گفتیم، اولین سؤال این است: پرستش چیست؟ پرستش را تعریف كنید، جنس و فصلش را بگویید، تحلیل كنید، اجزاء و عناصر تشكیل دهنده آن را بگویید. اگر مقصود از پرستش، اعمال پرستشانه انسان باشد یعنی آن كارهایی كه انسان به عنوان پرستش انجام می دهد، مثلاً نماز می خواند، روزه می گیرد، حج می كند، دعا می خواند، صله ارحام می كند برای خدا؛ اگر مقصود اعمال عبادی انسان باشد، توضیحش خیلی روشن است. عبادت مثلاً یك نوعش نماز است، نماز هم یك سلسله سخنها و اعمال و نیتهاست: ركوع است، سجود است، قیام است، ذكر و غیره است. ولی اگر پرستش، یك حقیقتی باشد كه این اعمال كه از طرف خدای متعال برای ما معین شده در واقع شكل دادن و قالب ساختن برای آن حقیقت و آن تجلّی فطری است كه در ما وجود دارد، و به عبارت دیگر شكل و قالب و اندامی است كه برای ما تعیین كرده و ساخته اند برای یك حقیقت كه در ما وجود دارد، حقیقتی كه ما چه بفهمیم و چه نفهمیم، چه توجه داشته باشیم و چه توجه نداشته باشیم در عمق فطرت ما وجود دارد، آری اگر پرستش این باشد- كه همین هم هست- تعریفش یك تعریف ساده ای نیست. همان طور كه قبلاً عرض كردیم، فیلسوفان از تعریف عدالت اظهار عجز می كنند، از تعریف زیبایی- كه به قول آنها غریزه ای است از غرایز بشر- اظهار عجز می كنند، حتی از تعریف علم اظهار عجز می كنند. شما اگر سراغ كتب فلاسفه بروید می بینید صد جور علم را تعریف كرده اند. یكی می گوید: علم از مقوله كیف است، دیگری می گوید: از مقوله اضافه است، سومی می گوید: اصلاً داخل در هیچ مقوله ای نیست و. . . تعریف كردن كارآسانی نیست، ضرورتی هم ندارد. ما وقتی بخواهیم وجود یك حقیقتی را درك بكنیم، توانستیم تعریف كنیم تعریف می كنیم، نتوانستیم نه. ولی همین طور كه در عین اینكه نمی توانیم زیبایی را تعریف كنیم یك چیزهایی در حول و حوش آن تشخیص می دهیم، در پرستش هم اموری را تشخیص می دهیم. در پرستش، توجه هست، تقدیس هست [1]. در عبادت، حمد و ستایش به كمالات هست. همان طور كه یك بلبل وقتی در مقابل گل قرار می گیرد حالت ستایشگری به خود می گیرد، انسان آن حقیقت معبود را در عبادت ستایش می كند.

در عبادت، خارج شدن از محدوده كوچك خودی، خارج شدن از محدوده آمال و تمنّیات كوچك، محدود و موقت هست؛ و به عبارت دیگر در عبادت، انسان از دایره تمنیات و آمال كوچك خارج می شود. در عبادت التجاء هست، انقطاع هست. در عبادت استعانت و نیرو گرفتن و كمك خواستن هست. در عبادت واقعا انسان از محدوده خودخواهی ها، خودپرستی ها، آرزوها، تمنّیها و امور كوچك پرواز می كند و بیرون می رود. معنی تقرّب هم همین است. وقتی می گوییم نماز می خوانیم قُرْبَةً اِلَی اللّه، این لفظ یك تعارف نیست، بلكه یعنی واقعا انسان در حال نماز از این محدوده كوچك پرواز می كند به سوی حق. پس ضرورتی ندارد كه ما خودمان را خسته كنیم و بخواهیم عبادت را یعنی آن تجلّی خواست روحی بشر را تعریف كنیم، ولی همه اینها در عبادت وجود دارد.

بزرگترین، شریفترین، باشكوه ترین و باعظمت ترین حالت انسان آن حالت پرستشانه ای است كه به خود می گیرد.

---