حالا كه رسیدیم به این حد كه زیبایی منحصر به زیباییهای مربوط به غریزه جنسی نیست، در همه محسوسات این عالم هست، و منحصر به محسوسات این عالم نیز نیست، مربوط به معانی فكری هم هست، یك قدم برویم بالاتر، از این بالاتر هم وجود دارد: زیبایی معقول، یعنی زیبایی ای كه فقط عقل انسان آن را درك می كند، نه حس انسان آن را درك می كند و نه قوّه خیال انسان؛ در یك اوج و مرتبه ای بالاتر است و به آن می گویند زیبایی عقلی یا حسن عقلی. نقطه مقابل، زشتی عقلی یا نازیبایی عقلی است. اینجاست كه متكلمین اسلامی (البته متكلمین شیعه و متكلمین معتزله نه اشاعره) و همچنین فقهای اسلامی (باز فقهای شیعه و آن گروه از فقهای اهل تسنن كه از نظر كلامی معتزلی بوده اند) معتقدند به حسن عقلی بعضی از كارها و قبح و زشتی عقلی بعضی از كارها؛ یعنی مدعی هستند كارهای بشر دوگونه است: بعضی كارها فی حد ذاته [یعنی ] خودِ كار زیبا و جمیل است، باعظمت است، جاذبه و كشش دارد، حركت ایجاد می كند، عشق و علاقه ایجاد می كند، ستایش آفرین است [و بعضی كارها چنین نیست. ] اصلاً بحث ما از همین جا شروع شد كه ما پاره ای از كارهای بشر را می بینیم كه با كارهای عادی و طبیعی او متفاوت است. كارهای طبیعی و عادی بشر كارهایی است كه ستایشها و آفرینها و تحسینها را بر نمی انگیزد. ولی پاره ای از كارهاست كه شكوه و عظمت و جلال دارد، جمال و زیبایی دارد، در مقابل خودش تواضع و خشوع و تحسین می آفریند، و واقعا هم این جور است. كیست كه ببیند انسانی خود را فدای نجات جامعه خودش می كند، برای خود مشقت می خرد كه به دیگران آسایش برساند، و تحسینش نكند؟ ! قرآن كریم درباره پیغمبر اكرم می فرماید: لَقَدْ جاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیْكُمْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ [1]پیامبری از جنس خود شما برای شما آمده است؛ یك خصوصیت او این است كه بدبختی ها و «عَنَت» های شما، مشقتها و ناراحتیهایی كه شما گرفتارش هستید و خودتان در اثر جهالت و نادانی و یا چیز دیگر درك نمی كنید و ناراحت نیستید [بر او ناگوار است. ] در نهایت بدبختی هستید و خودتان درك نمی كنید ولی عَزیزٌ عَلَیْهِ بر او ناگوار است، او ناراحتی اش را تحمل می كند، او رنجش را می برد، رنج ناراحتی تو را. بدیهی است این امر تقدیس و عظمت و شكوه دارد. بنابراین [این نظریه می گوید] در مكتب اخلاق كاری بكنید كه بشر بتواند زیباییهای معنوی كارهای اخلاقی را درك كند؛ زیبایی فداكاری، زیبایی استقامت، زیبایی انصاف دادن درباره خود نسبت به دیگران، زیبایی گذشت، زیبایی حلم، زیبایی تحمل، زیبایی جود، زیبایی سخا را درك كند. اگر این زیباییها را درك كند همان طور كه زیباییهای حسی را درك می كند [در این صورت به سوی این اعمال جذب می شود. ] مثلاً وقتی یك قالی زیبا را می بیند عاشق و شیفته اش می شود و آن را به قیمتی گرانتر از قیمت اصلی می خرد، چرا؟ چون زیبایی اش را درك می كند.

كاری بكنید كه مردم زیباییهای مكارم اخلاقی را درك كنند، فكرشان در زیبایی محدود نباشد به مسائلی كه مربوط به امور جنسی است؛ هزاران زیبایی دیگر را كه در طبیعت وجود دارد، زیباییهایی كه خیال درك می كند، احساس نماید و بعد برود بالاتر و اوج بگیرد، زیباییهای كارهای نیك را، زیبایی نیك كرداری را درك كند و در مقابل، زشتی و بدی و منفوریت كارهای بد را حس كند. كاری بكنید كه اصلاً دروغ در نظرش زشت و یك شی ء متعفّن و گندناك باشد، شیئی كه اساسا ذوق او از آن تنفر دارد. اصلاً ذائقه اش را اصلاح كنید كه ذائقه او از غیبت كردن تنفر داشته باشد. آیا باور می كنید كه اخلاقیون یعنی آنهایی كه فی الجمله خودشان را تربیت كرده اند، واقعا ذائقه شان از غیبت كردن تنفر دارد، ذائقه شان از دروغ گفتن تنفر دارد، ذائقه شان از خیانت كردن تنفر دارد، ذائقه شان از ظلم و تجاوز به حقوق مردم تنفر دارد. اصلاً ذائقه آنها این اعمال را نمی پسندد، نمی خواهد و دور می اندازد.

ذائقه را درست كنید ولی ذائقه عقلی، ذائقه فكری، ذائقه معنوی. ذائقه كه درست بشود، انسان خود به خود همین جور می شود. راهش چیست؟ البته راه دارد. هر حس فطری را با تربیت، خیلی خوب می شود پرورش داد. ما در عمر خودمان واقعا دیده ایم افرادی را كه ذائقه آنها این جور شكفته شده بود. ذائقه آنها از ذكر و یاد خدا لذت می برد كه از هیچ غذای مطبوعی و از هیچ لذت جسمی آنقدر لذت و حظّ نمی برد. ذائقه چنین انسانی به گونه ای است كه از عبادت لذت می برد، از هدایت و ارشاد مردم لذت می برد، از خیانت كردن به مردم تنفر دارد، از غیبت تنفر دارد. اگر خدا هم به او بگوید من تو را به خاطر غیبتهایت عذاب نمی كنم و به خاطر راستگویی ات پاداش نمی دهم، از این ساعت تكلیف ما از دوش تو برداشته شده، خودت مختار و آزادی، می خواهی غیبت بكن می خواهی غیبت نكن، باز هم غیبت نمی كند چون ذائقه اش رسیده به حدی كه از غیبت كردن و تهمت زدن و فحشا و از هر كار زشتی تنفر دارد، زیبایی عدالت را درك می كند، زیبایی احسان را درك می كند، زشتی فحشا را درك می كند، زشتی بغی (به تعبیر قرآن) را درك می كند.

عجیب تعبیری دارد قرآن، می گوید معروف و منكَر (منكر یعنی زشت) : إِنَّ اَللّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ اَلْإِحْسانِ وَ إِیتاءِ ذِی اَلْقُرْبی وَ یَنْهی عَنِ اَلْفَحْشاءِ وَ اَلْمُنْكَرِ وَ اَلْبَغْیِ یَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ [2]. این مطلبی بود كه متكلمین اسلامی و به دنبال آنها فقهای اسلامی در باب حسن و قبح گفته اند.

---