[1]* حدیث معروفی است از پیغمبر اكرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم [كه ] در بسیاری از كتب حدیث و غیر حدیث نقل شده است، در اصول كافی هم این حدیث روایت شده؛ حاصل مضمونش این است: خداوند ملائكه و فرشتگان را آفرید و سرشت آنها را فقط از عقل و فهم و ادراك قرار داد. بهائم را آفرید و سرشت آنها را فقط از شهوات قرار داد. بشر را آفرید و سرشت او را تركیبی از عقل و شهوت قرار داد. اگر كسی عقلش بر شهوات و هواهای نفسانی غالب شود، یعنی بتواند بر احساسات و خواهشهای نفسانی اش مسلط شود و آنها را ضبط كند و درست تحت اختیار و تدبیر قوّه عقلانی خودش قرار دهد و به طرز صحیح و معقولی از غرایز حیوانی خود استفاده نماید، آن شخص از فرشتگان برتر و بالاتر خواهد بود و اگر بعكس خواهشهای طبیعی را آزاد بگذارد و هوای نفسْ عقل و فكرش را استخدام نماید، آنگاه به جای آن كه عقل و فكرش آنچه خیر حقیقی و صلاح و سعادت است به او بنمایاند، همیشه صرف تأمین هوا و هوسهای آنی و منظورهای پست و كوچك شهوانی شود، چنین شخصی از بهائم و حیوانات پست تر است [2]. مولوی در كتاب مثنوی مضمون این حدیث را به نظم آورده، آنجا كه می گوید: صحنه وجود انسان میدان نبرد و مبارزه دائم بین دو دسته قوای مختلف است كه هر دسته سعی می كند زمام حكومت این كشور را به دست بگیرد و رقیب را تحت سیطره و تسلط خود قرار دهد. این مطلب، یعنی تسلط عقلانی بر احساسات و خواهشهای نفس، همان است كه در لسان دین «تقوا» نامیده شده. امیرالمؤمنین علی علیه السلام در ضمن یك خطبه مفصل كه در نهج البلاغه ضبط شده می فرماید: ألا وَ اِنَّ التَّقْوی مَطایا ذُلُلٌ حُمِلَ عَلَیْها راكِبُها. . . ألا وَ اِنَّ الْخَطایا خَیْلٌ شُمُسٌ. . . [3]یعنی بدانید كه تقوا مانند مركب رام و راهواری است كه صاحبش بر او سوار باشد، و بدانید كه لغزشها و گناهان مانند اسبهای چموش و سركشی است كه اختیار را از كف صاحبشان ربوده و به هر طرف كه خود میل دارند می روند. قرآن كریم در سوره مریم می فرماید: وَ إِنْ مِنْكُمْ إِلاّ وارِدُها كانَ عَلی رَبِّكَ حَتْماً مَقْضِیًّا `ثُمَّ نُنَجِّی اَلَّذِینَ اِتَّقَوْایعنی هیچ فردی نیست مگر آنكه وارد دوزخ خواهد شد و این حكم از طرف خداوند قطعی و حتمی و تخلّف ناپذیر است؛ فقط كسانی از آن آتش فروزان نجات پیدا می كنند كه با تقوا بوده اند، یعنی در دنیا خود را از آتش شعله ور و سوزان شهوات نفسانی بر كنار داشته اند. سپس می فرماید: وَ نَذَرُ اَلظّالِمِینَ فِیها جِثِیًّا [4]یعنی اما ظالمان و تجاوزكاران كه در مقابل حریف هوا و هوس در دنیا به زانو در آمده اند و مغلوب گشته اند، همچنان در حالی كه به زانو در آمده اند در دوزخ باقی خواهند ماند. از این مطالبی كه به عرض رسید دو نكته را به خوبی می توان استفاده كرد: یكی آنكه دین در مورد استفاده از غرایزی كه در وجود انسان هست مخالفت نمی كند، یعنی نمی گوید انسان باید سرچشمه همه میلها و خواهشهای نفس را با یك ریاضتها و تحمل مشقتهای بخصوص به طور كلی قلع و قمع نماید، زیرا همان طوری كه اعضای بدن از قبیل دست و پا و چشم و گوش و قلب و ریه و كبد هركدام برای یك حكمت خاصی آفریده شده است و اگر نباشد انسان فانی می شود یا خلقتش ناقص می ماند، همچنین است غرایز و سرچشمه های میلها و خواهشهای نفسانی انسان، هر یك برای منظور خاصی كه در بقا و حیات شخص یا بقا و حیات نوع مؤثر است آفریده شده. همان طوری كه در علم وظایف الاعضاء به ثبوت رسیده كه در ساختمان جسمانی انسان كوچكترین عضو بی فایده وجود ندارد، در روان شناسی نیز ثابت شده است كه در ساختمان روانی و روحی انسان نیز قوّه ای نیست كه بی ثمر باشد و لازم باشد او را از بین برد و قلع و قمع نمود. دین هم چنین دستوری نمی دهد، معنای تقوا هم این نیست. دین می گوید انسان دارای طبع نامحدودی است، از هر چیزی كه می خواهد، به حد معین و به قدر احتیاج و لزوم قناعت نمی كند و بعلاوه به حقوق سایر افراد تعدی می كند. جلو این سركشیها و تجاوزات طبیعت را كه در لسان دین «نفس امّاره» نامیده می شود باید گرفت. این جلوگیری و تسلط بر نفس در زبان دین تقواست. این مطلبی است كه هر مكتب صحیح اخلاقی تصدیق می كند. نكته دوم: در هفته گذشته شرحی راجع به استقلال و آزادی عقل به عرض رساندم. مطالب این هفته را نیز باید مؤید آن مطلب گرفت و معلوم می شود دین نه تنها مخالف با عقل نیست، بلكه غایت كمال انسان را در آزادی و حكومت عقل بر كشور وجود انسان معرفی می نماید. در سوره انفال می فرماید: وَ لا تَكُونُوا كَالَّذِینَ قالُوا سَمِعْنا وَ هُمْ لا یَسْمَعُونَ. `إِنَّ شَرَّ اَلدَّوَابِّ عِنْدَ اَللّهِ اَلصُّمُّ اَلْبُكْمُ اَلَّذِینَ لا یَعْقِلُونَ [5]یعنی ای مسلمانان! شما مانند آن كسانی نباشید كه گفتند شنیدیم و حال آن كه نمی شنیدند، حقیقت این است كه بدترین جنبندگان نزد خدا كسانی هستند كه فكر نمی كنند. به طوری كه ملاحظه می فرمایید قرآن كریم اشخاص بی فكر را جزء دوابّ قرار داده و از بدترین آنها خوانده. پیغمبر اكرم صلی الله علیه وآله فرمود: خدا هیچ پیغمبری نفرستاد مگر پس از آن كه عقلش كامل شده بود. روزی چند نفر از اصحاب پیغمبر اكرم در حضورش سخنانی از روی دانش و بصیرت گفتند. پیغمبر با اعجاب و تحسین فرمود: عُلَماءُ حُكَماءُ كادوا أنْ یَكونوا مِنَ الْحِكْمَةِ أنْبِیاءُ [6]یعنی این جمعیت، دانشمندان و حكیمان هستند و نزدیك است كه از علم و حكمت به حد نبوت برسند. وَ اَلسَّلامُ عَلی مَنِ اِتَّبَعَ اَلْهُدی

---