انسان با اكثر حیوانات این تفاوت را دارد كه غالب حیوانات معاش خود را از طبیعت به صورت آماده ای دریافت می كنند و خود قادر به تولید آنها نیستند، یعنی لزومی ندارد كه مقداری كار روی مواد طبیعی انجام دهند تا آماده شود، و هم قادر به انجام چنین كارهایی نیستند؛ ولی انسان از طرفی ملزم است به اینكه غالب وسائل معاش خود را با كار آماده كند، و هم استعداد چنین كارهایی در او هست.

بلكه می توان گفت در متن خلقت بین این احتیاج و این قدرت ارتباط برقرار است.

البته بعضی حیوانات نیز هستند كه وسائل معاش خود را با كار آماده می كنند و مولّد به شمار می آیند، مانند زنبور عسل و بعضی مورچگان كه هم زراعت دارند و هم دامداری [1]. و چون تولید نیز معمولاً انفرادی نیست، اشتراكی و تعاونی است، قهراً روابط و مقررات خاصی را ایجاب می كند. پس روابط اقتصادی و قانونی به روابطی كه در باب تقسیم و توزیع و مصرف وسائل معاش ضرورت پیدا می كند منحصر نیست، یك سلسله روابط نیز خواه ناخواه در تولید میان افراد برقرار می شود، مانند رابطه مزدبگیری و فروش كار و مزارعه و غیره. پس روابط اقتصادی از طرفی به واسطه تولید و از طرفی به واسطه تقسیم و توزیع ثروت برقرار می شود، یعنی چون ثروت غالباً در اول باید تولید و سپس تقسیم و توزیع شده و همه به آن احتیاج دارند و وافر و رایگان نیست، قهراً روابط اقتصادی به میان می آید. ولی روابط تولیدی مربوط است به ارزش كار، و ارزش كار اختصاص ندارد به كارهایی كه در تولید انجام می گیرد؛ كارهای غیر تولیدی یعنی كارهای فرهنگی و سیاسی و اجتماعی نیز ارزش دارد. در آنجا نیز روابط خاص اقتصادی به میان می آید، بلكه ارزش كار تابع ارزش اقتصادی نیست، یعنی این طور نیست كه منحصراً ملاك ارزش كار حاجت اقتصادی باشد؛ ملاك ارزش كار همه ی احتیاجات طبیعی و فطری است، اقتصاد یكی از احتیاجات طبیعی و فطری است. ما در آینده در فصل «ارزش» روی این جهت ان شاء اللّه بحث خواهیم كرد.

---