به عبارت دیگر ما باید ببینیم اسلام كه جزیه می گیرد، به شكل پاداش می گیرد یا به شكل باج؟ اگر در مقابل جزیه تعهدی می سپارد و خدمتی به آنها می كند پس پاداش است، اما اگر بدون هیچ پاداشی پول می گیرد باج است. یكوقت است اسلام می گوید از اهل كتاب جزیه بگیرید ولی در مقابلش هم هیچ تعهدی ندهید، فقط پول از آنها بگیرید، پول بگیرید برای اینكه با آنها نمی جنگید. این همان باج است. باج گرفتن یعنی حق زور گرفتن، یعنی اینكه یك زورمند به كم زورتر از خود می گوید فلان مبلغ بده تا مزاحم تو نشوم، از سر راهت برخیزم، امنیتت را سلب نكنم. یكوقت می گوید تعهدی در مقابل شما می كنم و در مقابل این تعهد جزیه می گیرم. مفهوم جزیه در این صورت پاداش است، می خواهد لغت عربی باشد یا فارسی. ما به خود ماده قانون باید توجه كنیم.

ما وقتی كه وارد ماهیت قانون می شویم می بینیم كه جزیه برای آن عده از اهل كتاب است كه در ظلّ دولت اسلامی زندگی می كنند، رعیت دولت اسلامی هستند.

دولت اسلامی وظایفی بر عهده ملت خودش دارد و یك تعهداتی در برابر آنها.

وظایف این است كه اولاً باید مالیاتهایی بدهند كه بودجه دولت اسلامی اداره بشود.

آن مالیاتها اعم است از آنچه كه به عنوان زكات گرفته می شود و آن چیزهایی كه به عناوین دیگری گرفته می شود. به عنوان مثال، خراج یا مقاسمه یا مالیاتی كه دولت اسلامی طبق مصالح اسلامی وضع می كند باید مردم بدهند و اگر ندهند قهراً دولت اسلامی مختل می ماند. هیچ دولتی نیست كه بودجه نداشته باشد و قسمتی یا تمام بودجه خود را به شكلی از مردم نگیرد. دولت بودجه می خواهد، بودجه هم باید از همین مالیاتهای مستقیم یا غیرمستقیم وصول شود. و ثانیاً مردم باید تعهداتی از نظر سربازی و فداكاری در برابر دولت داشته باشند. ممكن است خطری پیش بیاید، افراد همین مردم باید به دفاع بپردازند. اهل كتاب اگر در ظلّ دولت اسلامی بسر ببرند نه موظفند كه آن مالیاتهای اسلامی را بپردازند و نه موظفند كه در جهادها شركت كنند با اینكه منفعت جهاد عاید حال آنها می شود. بنابراین وقتی كه دولت اسلامی امنیت مردمی را تأمین می كند و آنها را تحت حمایت خودش قرار می دهد، چه مردمِ خودش باشد چه غیر خودش، یك چیزی هم از مردم می خواهد، مالی یا غیر مالی. از اهل كتاب به جای زكات و غیر زكات از خراج و مقاسمات، جزیه می خواهد و حتی به جای سربازی هم جزیه می خواهد؛ و لهذا در صدر اسلام اینچنین بوده است: هر وقت اهل كتاب داوطلب می شدند كه بیایند در صفهای مسلمین به نفع مسلمین بجنگند مسلمین جزیه را برمی داشتند و می گفتند ما این جزیه را از شما می گیریم به دلیل اینكه شما سرباز نمی دهید، حالا كه شما سرباز می دهید ما حق نداریم از شما جزیه بگیریم. در تفسیر المُنار شواهد تاریخی بسیاری از كتب مختلف تاریخ آمده است كه مسلمین صدر اسلام جزیه را به جای سربازی می گرفتند، به اهل كتاب می گفتند شما كه حالا در ظلّ دولت ما زندگی می كنید و ما از شما حمایت می كنیم ولی شما به ما سرباز نمی دهید (مسلمین هم از آنها سرباز قبول نمی كردند) به جای سرباز جزیه بدهید؛ و اگر مسلمین احیاناً در مواردی اعتمادی پیدا می كردند و از آنها سرباز می پذیرفتند دیگر جزیه نمی گرفتند.

بنابراین جزیه، خواه از نظر لغوی عربی و از ماده جزاء باشد و خواه معرّب گزیه باشد، این قدر مسلّم است كه از نظر مفهوم قانونی یك پاداشی است به دولت اسلامی از طرف رعیت غیر مسلمان اهل كتاب خودش در مقابل خدمتی كه برای آنها انجام می دهد و از آنها سرباز و مالیات نمی گیرد.

از همین جا معلوم شد كه آن ایراد اولی كه گفتند چطور می شود كه اسلام به خاطر جزیه دست از جهاد برمی دارد، جوابش این است كه جهاد را اسلام برای چه می خواهد؟ جهاد را برای تحمیل عقیده نمی خواهد، برای مانع از میان برداشتن می خواهد. وقتی طرف می گوید با تو جنگ ندارم، بنابراین دیگر مانعی برای تبلیغ عقیده ایجاد نمی كند، وقتی كه مانعی برای تبلیغ عقیده ایجاد نمی كند او هم باید سرسختی نكند به حكموَ إِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَها [1]اگر خضوع كردند و اگر بال سلم و صلح را جلو آوردند تو دیگر سرسختی نكن، نگو خیر، من صلح نمی كنم و می جنگم؛ حالا كه آنها آماده اند كه همزیستی مسالمت آمیز داشته باشند تو هم باید این را اعلام كنی، منتها حالا كه آنها می خواهند با شما و در ظلّ شما زندگی كنند و حال اینكه آنها قهراً مالیات اسلامی نمی دهند و سرباز هم نمی فرستند و شما هم به سربازهای آنها اعتماد ندارید، در مقابل، یك مالیات سرانه از آنها بگیرید به نام جزیه. اتفاقاً مورخین اروپایی و مسیحی از قبیل گوستاو لوبون و جرجی زیدان در این جهت خیلی بحث كرده اند. ویل دورانت در جلد یازدهم تاریخ تمدنش راجع به مسئله جزیه اسلامی بحث كرده و می گوید كه این جزیه اسلامی مقدارش آنقدر كم بوده كه از مالیاتهایی كه از خود مسلمین می گرفتند كمتر بوده است. بنابراین هیچ جنبه اجحاف در میان نبوده است.

---