انسان وقتی كه رجوع می كند به توصیه ها و بیانهایی كه در آثار مقدس دینی راجع به امر به معروف و نهی از منكر رسیده و آنهمه فواید و آثاری كه برای این اصل مقدس ذكر شده، مثلاً می بیند در قرآن كریم می فرماید:

وَ اَلْمُؤْمِنُونَ وَ اَلْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ اَلْمُنْكَرِ وَ یُقِیمُونَ اَلصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ اَلزَّكاةَ وَ یُطِیعُونَ اَللّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِكَ سَیَرْحَمُهُمُ اَللّهُ إِنَّ اَللّهَ عَزِیزٌ حَكِیمٌ [1].

مردان مؤمن و زنان مؤمنه دوستان یكدیگرند و بین آنها رابطه و صله ی مودّت و عواطف محبت آمیز حكمفرماست، امر به معروف و نهی از منكر می كنند، نماز را بپا می دارند، زكات را ادا می نمایند، خدا و پیغمبر را اطاعت می كنند. اینها هستند كه البته رحمت الهی شامل حالشان می شود. خداوند غالب و حكیم است.

در این آیه كریمه قسمتهایی به طور علت و معلول و سبب و مسبّب مترتب بر یكدیگر ذكر شده است: لازمه ایمان حقیقی و واقعی- نه ایمان تقلیدی و تلقینی- رابطه وِداد و علاقه به سرنوشت یكدیگر است. و لازمه این محبت و علاقه امر به معروف و نهی از منكر است. لازمه امر به معروف و نهی از منكر قیام بندگان است به وظیفه عبادت و خضوع نسبت به پروردگار یعنی نماز، و قیام به وظیفه كمك و دستگیری از فقرا یعنی زكات، و بالاخره لازمه امر به معروف و نهی از منكر اطاعت خدا و رسول و زنده شدن همه دستورهای دینی است. لازمه همه اینها این است كه رحمتهای بی پایان خداوندِ قادرِ غالب كه كارهای خود را بر سنت حكیمانه اجرا می كند شامل حال می گردد.

در حدیث است كه امام باقر علیه السلام درباره امر به معروف و نهی از منكر می فرماید:

«بِها تُقامُ الْفَرائِضُ وَ تَأْمَنُ الْمَذاهِبُ وَ تَحِلُّ الْمَكاسِبُ وَ تُرَدُّ الْمَظالِمُ وَ تُعْمَرُ الْاَرْضُ وَ یُنْتَصَفُ مِنَ الْاَعْداءِ وَ یَسْتَقیمُ الْاَمْرُ [2]» .

به وسیله این اصل سایر دستورها زنده می شود، راهها امن می گردد، كسبها حلال می شود، مظالم به صاحبان اصلی برگردانده می شود، زمین آباد می گردد، از دشمنان انتقام گرفته می شود، كارها رو به راه می شود.

وقتی انسان از طرفی به این دستورها و راهنماییها رجوع می كند و از طرفی هم می بیند در یك دوره هایی كم و بیش مسلمین عمل كرده و استفاده كرده اند، و از طرف دیگر وضع حاضر خودمان را می بیند، بی نهایت دچار تأسف می شود.

من نمی گویم كه آنچه در گذشته به نام دایره حسبه بوده یك چیز بی عیب و نقصی بوده و منظور شارع اسلام را كاملاً تأمین می كرده؛ من گذشته را با امروز مقایسه می كنم و می بینم كه چقدر ما عقب رفته ایم.

امروز گذشته از اینكه چنین قدرتی به هیچ شكلی برای امر به معروف و نهی از منكر وجود ندارد، اساساً آنچه بیشتر جای تأسف است این است كه این فكرها بكلی از دِماغ مسلمین خارج شده، آن چیزهایی را كه آن روز جزء وظیفه حسبه می دانسته اند و به نام حسبه و امر به معروف و نهی از منكر امور اجتماعی خود را اصلاح می كردند اساساً جزء امور دینی شمرده نمی شود و اگر احیاناً كسی به فكر امر به معروف ونهی از منكر بیفتد فكر نمی كند كه آن اصلاحات هم جزء این وظیفه و تكلیف است، یعنی معروف و منكر آن معنای وسیع خود را از دست داده و محدود شده اند به یك سلسله مسائل عبادی كه بدبختانه آن هم عملی نمی شود.

اگر در منطق اسلام امر به معروف و نهی از منكر آن اندازه توسعه نمی داشت به ما نمی گفتند كه: «بِها تُقامُ الْفَرائِضُ وَ تَأْمَنُ الْمَذاهِبُ وَ تَحِلُّ الْمَكاسِبُ وَ تُرَدُّ الْمَظالِمُ وَ تُعْمَرُ الْاَرْضُ وَ یُنْتَصَفُ مِنَ الْاَعْداءِ وَ یَسْتَقیمُ الْاَمْر» ، زیرا این فكر كوچك و محدود كه فعلاً در مغز ماها به نام امر به معروف و نهی از منكر وجود دارد هر اندازه هم كه لباس عمل بپوشد ممكن نیست اینهمه آثار نیك به بار آورد.

---