اما مسئله تعارض اخبار و روایات. بسیار اتفاق می افتد كه در مورد یك چیز اخبار و روایات با یكدیگر تعارض دارند و بر ضد یكدیگرند. مثلاً آیا در ركعت سوم و چهارم نماز یومیّه لازم است تسبیحات اربعه سه بار گفته شود یا یك نوبت كافی است؟ از برخی روایات استفاده می شود كه لازم است سه مرتبه خوانده شود و از یك روایت استفاده می شود كه یك مرتبه كافی است. یا درباره اینكه فروختن كود آدمی جایز است یا نه، روایات مختلف است.

در این گونه روایات چه باید كرد؟ آیا باید گفت: اذا تعارضا تساقطا یعنی در اثر تعارض هر دو سقوط می كنند و مانند این است كه روایتی نداریم، یا مخیّریم كه به هركدام كه می خواهیم عمل كنیم، و یا باید عمل به احتیاط كنیم و هر روایت كه با احتیاط مطابقتر است به آن عمل كنیم (مثلاً در مسئله تسبیحات اربعه به روایتی عمل كنیم كه می گوید سه نوبت بخوان، و در مسئله خرید و فروش كود آدمی به آن روایت عمل كنیم كه می گوید جایز نیست) و یا راه دیگری در كار است؟ .

اصولیون ثابت می كنند كه اولاً تا حدی كه ممكن است باید میان روایات مختلف جمع كرد (الجمع مهما امكن اولی من الطرح) [1]. اگر جمع میان آنها ممكن نشد باید دید یك طرف بر طرف دیگر از یك لحاظ (مثلاً از حیث اعتبار سند یا از حیث مشهور بودن میان علما و یا از حیث مخالف تقیّه بودن و غیر اینها) رجحان دارد یا ندارد.

اگر یك طرف رجحان دارد همان طرف راجح را می گیریم و طرف دیگر را طرح می كنیم، و اگر از هر حیث مساوی هستند و رجحانی در كار نیست، مخیّریم كه به هركدام بخواهیم عمل كنیم.

در خود اخبار و احادیث دستور رسیده است كه در موقع تعارض اخبار چه باید كرد. اخباری كه ما را به طرز حل مشكل تعارض اخبار و روایات راهنمایی می كند «اخبار علاجیّه» نامیده می شوند.

اصولیون نظر خود را درباره تعارض اخبار و روایات به استناد همین اخبار علاجیه ابراز داشته اند. اصولیون نام آن باب از اصول را كه درباره این مسئله بحث می كند باب «تعادل و تراجیح» نهاده اند.

«تعادل» یعنی تساوی و برابری. «تراجیح» جمع ترجیح است و به معنی ترجیحات است، یعنی بابی كه در آن باب درباره صورت تساوی و برابری روایات متعارض و درباره صورت نابرابری و راجح بودن بعضی بر بعضی سخن می گویند.

از آنچه گفتیم معلوم شد كه مسئله حجیت ظواهر، مربوط است به قرآن مجید، و مسئله حجیت خبر واحد و مسئله تعارض ادلّه مربوط است به سنت. اكنون باید بدانیم كه یك سلسله مسائل در اصول مطرح می شود كه مشترك است میان كتاب و سنت. در درس آینده درباره آنها سخن خواهیم گفت.

---