موضوع بحث ما در این بخش كلیاتی درباره ی «علم اصول» است. فقه و اصول دو علم به هم وابسته می باشند. وابستگی آنها به یكدیگر- چنانكه بعداً روشن خواهد شد- نظیر وابستگی فلسفه و منطق است. علم اصول به منزله مقدمه ای برای «علم فقه» است و لهذا آن را «اصول فقه» یعنی «پایه ها» و «ریشه ها» ی فقه می نامند.

نخست لازم است تعریف مختصری از این دو علم به دست دهیم.

«فقه» در لغت به معنی فهم است اما فهم عمیق. اطلاعات ما درباره امور و جریانهای جهان دوگونه است. گاهی اطلاعات ما سطحی است و گاهی عمیق است.

از امور اقتصادی مثال می آوریم. ما دائماً مشاهده می كنیم كه كالایی در سالهای پیش موجود نبود اكنون به بازار آمده است و برعكس یك سلسله كالاهای دیگر كه موجود بود اكنون یافت نمی شود، قیمت فلان كالا مرتب بالا می رود و قیمت فلان كالای دیگر فرضاً ثابت است.

این اندازه اطلاعات برای عموم ممكن است حاصل شود و سطحی است. ولی بعضی افراد اطلاعاتشان درباره این مسائل عمیق است و از سطح ظواهر به اعماق جریانها نفوذ می كند و آنها كسانی هستند كه به ریشه این جریانها پی برده اند، یعنیمی دانند كه چه جریانی موجب شده كه فلان كالا فراوان شود و فلان كالای دیگر نایاب، فلان كالا گران شود و فلان كالا ارزان، و چه چیز موجب شده كه سطح قیمتها مرتب بالا رود، تا چه اندازه این جریانها ضروری و حتمی و غیرقابل اجتناب است و تا چه اندازه قابل جلوگیری است.

اگر كسی اطلاعاتش در مسائل اقتصادی به حدی برسد كه از مشاهدات سطحی عبور كند و به عمق جریانها پی ببرد او را «متفقّه» در اقتصاد باید خواند.

مكرر در قرآن كریم و اخبار و روایات مأثوره از رسول اكرم و ائمه اطهار امر به «تفقّه» در دین شده است. از مجموع آنها چنین استنباط می شود كه نظر اسلام این است كه مسلمین اسلام را در همه شئون عمیقاً و از روی كمال بصیرت درك كنند.

البته تفقه در دین كه مورد عنایت اسلام است شامل همه شئون اسلامی است اعم از آنچه مربوط است به اصول اعتقادات اسلامی و جهان بینی اسلامی و یا اخلاقیات و تربیت اسلامی و یا اجتماعیات اسلامی و یا عبادات اسلامی و یا مقررات مدنی اسلامی و یا آداب خاص اسلامی در زندگی فردی و یا اجتماعی و غیره. ولی آنچه در میان مسلمین از قرن دوم به بعد در مورد كلمه «فقه» مصطلح شد قسم خاص است كه می توان آن را «فقه الاحكام» یا «فقه الاستنباط» خواند و آن عبارت است از «فهم دقیق و استنباط عمیق مقررات عملی اسلامی از منابع و مدارك مربوطه» .

احكام و مقررات اسلامی درباره مسائل و جریانات به طور جزئی و فردی و به تفصیل درباره هر واقعه و حادثه بیان نشده است- و امكان هم ندارد، زیرا حوادث و وقایع در بی نهایت شكل و صورت واقع می شود- بلكه به صورت یك سلسله اصول، كلیات و قواعد بیان شده است.

یك نفر فقیه كه می خواهد حكم یك حادثه و مسئله را بیان كند باید به منابع و مدارك معتبر- كه بعداً درباره آنها توضیح خواهیم داد- مراجعه كند و با توجه به همه جوانب نظر خود را بیان نماید. این است كه فقاهت توأم است با فهم عمیق و دقیق و همه جانبه.

فقها در تعریف فقه این عبارت را به كار برده اند: هو العلم بالاحكام الشرعیة الفرعیة عن ادلتها التفصیلیة یعنی فقه عبارت است از علم به احكام فرعی شرع اسلام (یعنی نه مسائل اصول اعتقادی یا تربیتی بلكه احكام عملی) از روی منابع و ادلّه تفصیلی. (بعداً درباره این منابع و مدارك توضیح خواهیم داد. )