میر علی هندی از معاصرین خودمان كه او نیز سنی است، درباره ی عصر امام صادق
این طور اظهار نظر می كند، می گوید: «لا مُشاحَّةَ اَنَّ انْتِشارَ الْعِلْمِ فی ذلِكَ الْحینِ قَدْ ساعَدَ عَلی
فَكِّ الْفِكْرِ مِنْ عِقالِهِ» انتشار علوم در آن زمان كمك كرد كه فكرها آزاد شدند و پابندها
از فكرها گرفته شد. «فَاَصْبَحَتِ الْمُناقَشاتُ الْفَلْسَفِیَّةُ عامَّةً فی كُلِّ حاضِرَةٍ مِنْ حَواضِرِ الْعالَمِ
الْاِسْلامیِّ» مناقشات فلسفی و عقلی
[1]در تمام جوامع اسلامی عمومیت پیدا كرد. بعد
این طور می گوید: «وَ لا یَفوتُنا اَنْ نُشیرَ اِلی اَنَّ الَّذی تَزَعَّمَ تِلْكَ الْحَرَكَةَ هُوَ حَفیدُ عَلِیِّ بْنِ
اَبی طالِبٍ اَلْمُسَمّی بِالْاِمامِ الصّادِق. » می گوید: ما نباید فراموش كنیم كه آن كسی كه این
حركت فكری را در دنیای اسلام رهبری كرد نواده ی علیّ بن ابی طالب است، همان كه به
نام امام صادق معروف است «وَ هُوَ رَجُلٌ رَحْبُ اُفُقِ التَّفْكیرِ» و او مردی بود كه افق فكرش
بسیار باز بود «بَعیدُ اَغْوار الْعَقْلِ» عقل و فكرش بسیار عمیق و دور بود «مُلِمٌّ كُلَّ اِلْمامٍ بِعُلومِ
عَصْرِهِ» فوق العاده به علوم زمان خودش المام و توجه داشت. بعد می گوید: «وَ یُعْتَبَرُ فِی
الْواقِعِ هُوَ اَوَّلُ مَنْ اَسَّسَ الْمَدارِسَ الْفَلْسَفِیَّةَ الْمَشْهورَةَ فِی الْاِسْلامِ» و در حقیقت اول كسی كه
مدارس عقلی
[2]را در دنیای اسلام تأسیس كرد او بود. «وَ لَمْ یَكُنْ یَحْضُرُ حَلْقَتَهُ الْعِلْمِیَّةَ
أُولئِكَ الَّذینَ اَصْبَحوا مُؤَسِّسِی الْمَذاهِبِ الْفِقْهِیَّةِ فَحَسْبُ بَلْ كانَ یَحْضُرُها طُلاّبُ الْفَلْسَفَةِ
وَ المُتَفَلْسِفونَ مِنْ اَنْحاءِ الْواسِعَة. » می گوید: شاگردانش تنها فقهای بزرگ مثل ابو حنیفه
نبودند، طلاب علوم عقلی هم بودند.
[1] . مناقشاتِ بر اساس تعقل را می گویند مناقشات فلسفی.
[2] . عرض كردم اینها وقتی می گویند فلسفی، مقصودشان بحثهای فكری و تعقلی است، در مقابل محدثین
كه [موضوع كارشان ] فقط منقولات بود و روایت می گفتند.