نهضت امام حسین علیه السلام یك نهضت چندمقصدی و چند جانبه و چند بعدی است، و علت اینكه تفاسیر و تعابیر مختلفی در مورد این نهضت شده است مُحاذی بودن عناصر دخیل در آن است. ما وقتی كه از جنبه ی بعضی عوامل و عناصر به این نهضت نگاه می كنیم، می بینیم صرفاً جنبه ی تمرّد و عدم تسلیم در مقابل قدرتهای جابره و تقاضاهای ناصحیح قدرت حاكم وقت دارد. از این نظر این نهضت یك نفی، «نه» و عدم تسلیم است. همه می دانیم بعد از مردن معاویه و جانشین شدن یزید و پس از آن همه توطئه هایی كه برای این كار چیدند، یزید لازم دید از چند نفر از شخصیتهای بزرگ جهان اسلام و در رأس آنها وجود مقدس حسین بن علی علیه السلام، كسی كه از او خیلی حساب می برد، بیعت بگیرد تا این بیعت سبب خاموشی همه ی مردم بشود و در واقع تعهدی از حسین بن علی علیه السلام در مورد خودش بگیرد.

پس از مرگ معاویه، یزید بلافاصله نامه ای از شام به حاكم مدینه، ولید بن عتبة بن ابی سفیان كه از بنی اعمام خودش بود، نوشت و در آن خبر درگذشت معاویه را و اینكه خودش در جای پدرش نشسته است به او رساند. و در نامه ی جداگانه ای نام چند نفر را نوشت و در رأس آنها حسین بن علی علیه السلام كه حتماً باید از اینها بیعت بگیری. امامحسین علیه السلام حاضر به بیعت كردن نشد- كه داستانش را شاید مكرر شنیده اید- و پس از چند روزی كه در مدینه توقف كرد، درحالی كه می دانست اینها دست بردار نیستند با اهل بیت و خاندانش به سوی حرم امن الهی در مكه (بیت اللّه الحرام) حركت كرد و به آنجا رفت. در دهه ی آخر ماه رجب بود كه خبر مرگ معاویه به مدینه رسید و از امام حسین علیه السلام تقاضای بیعت كردند. شاید در حدود بیست و هفتم ماه رجب بود كه امام حسین علیه السلام به طرف مكه حركت كرد و در سوم ماه شعبان- كه روز ولادت ایشان هم هست- وارد مكه شد و تا هشتم ماه ذی الحجّه در مكه اقامت كرد. به هر حال به هیچ وجه حاضر نشد آن تقاضایی را كه از او شده بود تمكین كند. این (پاسخ منفی دادن) یك گفته است، گفته ای كه به این نهضت ماهیت مخصوص می دهد و آن ماهیت نفی و عدم تمكین و تسلیم در مقابل تقاضاهای جابرانه ی قدرت حاكم زمان است.

عنصر دیگری كه در این نهضت دخالت دارد، عنصر «امر به معروف و نهی از منكر» است كه در كلمات خود حسین بن علی علیه السلام تصریح قاطع به این مطلب شده است و شواهد و دلایل زیادی دارد. یعنی اگر فرضاً از او بیعت هم نمی خواستند، باز او سكوت نمی كرد.

عنصر دیگر، عنصر «اتمام حجّت» است. در آن روز، جهان اسلام سه مركز بزرگ و مؤثر داشت: مدینه كه دار الهجرة پیغمبر بود، شام كه دار الخلافه بود و كوفه كه قبلاً دارالخلافه ی امیر المؤمنین علی علیه السلام بود و بعلاوه شهر جدیدی بود كه به وسیله ی سربازان مسلمین در زمان عمر بن الخطّاب ساخته شده بود و آن را سربازخانه ی اسلامی می دانستند و از این جهت با شام برابری می كرد. از مردم كوفه یعنی از سربازخانه ی جهان اسلام بعد از اینكه اطلاع پیدا می كنند كه امام حسین حاضر نشده است با یزید بیعت كند، در حدود هجده هزار نامه می رسد. نامه ها را به مركز می فرستند؛ به امام حسین علیه السلام اعلام می كنند كه اگر شما به كوفه بیایید ما شما را یاری می كنیم. اینجا امام حسین بر سر دوراهی تاریخ است؛ اگر به تقاضای اینها پاسخ نگوید، قطعاً در مقابل تاریخ محكوم است و تاریخ آینده قضاوت خواهد كرد كه زمینه فوق العاده مساعد بود ولی امام حسین از این فرصت نتوانست استفاده كند یا نخواست یا ترسید و از این قبیل حرفها. امام حسین برای اینكه اتمام حجّتی با مردمی كه چنین دستی به سوی او دراز كرده اند كرده باشد، به تقاضای آنها پاسخ می گوید به تفصیلی كه بازشنیده ایم. در اینجا این نهضت، ماهیت و شكل و بعد و رنگ دیگری به خود می گیرد.

یكی دیگر از جنبه های این جنبش، جنبه ی تبلیغی آن است؛ یعنی این نهضت در عین اینكه امر به معروف و نهی از منكر است و در عین اینكه اتمام حجّت است [و در عین اینكه عدم تمكین در مقابل تقاضای جابرانه ی قدرت حاكم زمان است ] یك تبلیغ و پیام رسانی است، یك معرفی و شناساندن اسلام است.