بعلاوه این قرآن است كه در موضوع آزادی انسان و مسئولیت و تعهد شخصی او در برابر خود و تكلیفش فریاد می زند: «إِنّا هَدَیْناهُ اَلسَّبِیلَ إِمّا شاكِراً وَ إِمّا كَفُوراً» [1]، «وَ هَدَیْناهُ اَلنَّجْدَیْنِ» [2]، «وَ مَنْ أَرادَ اَلْآخِرَةَ وَ سَعی لَها سَعْیَها وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِكَ كانَ سَعْیُهُمْ مَشْكُوراً» [3]. آیات زیادی در قرآن است كه در آنها عبارت «فَبِما كَسَبَتْ أَیْدِیكُمْ» [4]آمده است. قرآن منزّه بودن خداوند را از اینكه ما شرور و مفاسد را به او نسبت دهیم، مكرر یاد می كند: «ما ظَلَمْناهُمْ وَ لكِنْ كانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ» [5]اگر مردمی بدبخت و بیچاره شدند، ما به آنها ستم نكردیم، خودشان به خودشان ستم كردند.

---