یكی از مسائل در مورد نهضت امام حسین علیه السلام این است كه ماهیت این نهضت چه بوده است؟ چون نهضتها هم مانند پدیده های طبیعی ماهیتهای مختلف دارند. اشیاء و پدیده های طبیعی، از معدنیها گرفته تا گیاهان و انواع حیوانات، هر كدام ماهیتی طبیعی و وضع بالخصوصی دارند. نهضتها و قیامهای اجتماعی هم اینچنین اند.

یك شی ء را اگر بخواهیم بشناسیم؛ یا به علل فاعلی آن می شناسیم یا به علل غائی آن- كه امروز شناخت به علل غائی را چندان قبول ندارند- یا به علل مادی آن یعنی اجزاء و عناصر تشكیل دهنده ی آن، و یا به علت صوری آن یعنی به وضع و شكل و خصوصیتی كه در مجموع پیدا كرده است. اگر یك نهضت را هم بخواهیم بشناسیم و ماهیتش را به دست آوریم، ابتدا باید علل و موجباتی را كه به این نهضت منتهی شده است بشناسیم. تا آنها را نشناسیم، ماهیت این نهضت را نمی شناسیم (شناخت علل فاعلی) . بعد باید علل غائی آن را بشناسیم؛ یعنی این نهضت چه هدفی دارد؟ اولاً هدف دارد یا هدف ندارد، و اگر هدف دارد چه هدفهایی دارد؟ سوم باید عناصر و محتوای این نهضت را بشناسیم كه در این نهضت چه كارهایی، چه عملیاتی صورت گرفته است؟ و چهارم باید ببینیم این عملیاتی كه صورت گرفته است، مجموعاً چه شكلی پیدا كرده است؟