تنها من و امثال من نبودیم كه با دنیای نهج البلاغه بیگانه بودیم، جامعه ی اسلامی این كتاب را نمی شناخت. آن كه می شناخت از حدود شرح كلمات و ترجمه ی الفاظ تجاوز نمی كرد. روح و محتوای نهج البلاغه از همگان مخفی بود. اخیراً جهان اسلام دارد نهج البلاغه را كشف می كند و به تعبیر دیگر نهج البلاغه جهان اسلام را فتح می كند.

چیزی كه مایه ی حیرت است این است كه قسمتی از محتوای نهج البلاغه را، چه در كشور شیعه ی ایران و چه در كشورهای عربی، اولین بار «بی خدا» ها و یا «باخدا» های غیر مسلمان كشف كردند و در اختیار توده ی مردم مسلمان قرار دادند.

البته هدف غالب یا همه ی آنها از این كار این بود كه از علی و نهج البلاغه ی علی توجیهی برای درستی پاره ای از مدعاهای اجتماعی خود بسازند و خود را تقویت كنند. ولی برای آنها نتیجه ی معكوس داد، زیرا برای اولین بار توده ی مسلمان دانست كه سخنان پر زرق و برق دیگران چیز تازه ای نیست، بهترش در نهج البلاغه ی علی است، در سیرت علی است، در سیرت تربیت شدگان علی از قبیل سلمان و ابوذر و عمار است. نتیجه این شد كه به جای اینكه علی و نهج البلاغه آنها را «توجیه» نمایند آنها را «شكست» دادند. ولی به هر حال باید اعتراف كنیم كه قبل از این جریان، آشنایی اكثریت ما از حدود چند خطبه ی زهدی و موعظه ای تجاوز نمی كرد؛ گنجینه ای مانند «عهدنامه» مولی به مالك اشتر نخعی را كسی نه می شناخت و نه توجهی می كرد. همچنانكه در فصل اول و دوم كتاب ذكر شده، نهج البلاغه منتخبی است از خطبه ها و وصایا و دعاها و نامه ها و كلمات كوتاه علی علیه السلام كه سید شریف رضی در حدود هزار سال پیش جمع آوری كرده است.

نه كلمات مولی منحصر است بدانچه سید رضی گرد آورده است [1]و نه گردآوری كلمات امیرالمؤمنین علیه السلام منحصر به سید رضی بوده است.

اكنون دو كار لازم در مورد نهج البلاغه در پیش است: یكی غور و تعمق در محتوای نهج البلاغه است، تا مكتب علی در مسائل مختلف و متنوعی كه در نهج البلاغه مطرح است دقیقاً روشن شود كه جامعه ی اسلامی سخت بدان نیازمند است؛ دیگر تحقیق در اسناد و مدارك نهج البلاغه. خوشبختانه می شنویم كه در گوشه و كنار جامعه ی اسلامی فضلایی مشغول انجام این دو مهم می باشند.

آنچه در این كتاب آمده است، مجموع مقالات متسلسلی است كه در سالهای 51- 52 در مجله ی گرامی «مكتب اسلام» منتشر شده است و اكنون به صورت یك كتاب در اختیار خوانندگان محترم قرار می گیرد. قبلاً پنج جلسه در مؤسسه ی اسلامی حسینیه ی ارشاد تحت همین عنوان سخنرانی كرده بودم. بعد از آن بود كه علاقه مند شدم با تفصیل بیشتر به صورت یك سلسله مقالات آنها را منتشر كنم.

از اول كه نام «سیری در نهج البلاغه» به آن دادم، توجه داشتم كه كار من جز یك «سیر» و یك «گردش» نام دیگری نمی تواند داشته باشد؛ هرگز نمی توان این كوشش مختصر را «تحقیق» نامید. نه وقت و فرصت یك تحقیق را داشتم و نه خودم را لایق و شایسته ی این كار می دانستم. بعلاوه تحقیق عمیق و دقیق در محتوای نهج البلاغه و شناخت مكتب علی و همچنین تحقیق در اسناد و مدارك نهج البلاغه كار یك فرد نیست، كار گروه است. ولی از باب «ما لا یُدْرَكُ كُلُّهُ لایُتْرَكُ كُلُّهُ» و به حكم اینكه كارهای كوچك راه را برای كارهای بزرگ باز می كند، سیر و گردش خود را شروع كردم. متأسفم كه همین سیر هم به پایان نرسید. برنامه ای كه برای این سیر تنظیم كرده بودم- كه در فصل سوم كتاب ذكر شده است- به علت گرفتاریهای زیاد ناتمام ماند. نمی دانم موفق خواهم شد كه بار دیگر به این سیر بپردازم یا نه، ولی سخت آرزومندم.

قلهك، 25 دیماه 1353 شمسی.

مطابق 3 محرم الحرام 1395 قمری.

مرتضی مطهری

---