[1] . نهج البلاغه ، نامه ی 27.

[2] و لذا در طول تاریخ اسلام می بینیم هر وقت مصلحی به خاطر مردم و اصلاح وضع اجتماعی و دینی آنان قیام كرده است و منافع سود جویان و بیدادگران به مخاطره افتاده است، آنها بلافاصله لباس قدس پوشیده اند و به تقوا و دین تظاهر كرده اند.

مأمون الرشید، خلیفه ی عباسی- كه عیاشیها و اسرافهای او در تاریخ زمامداران معروف و مشهور است- چون علویان را می بیند كه دست به نهضت زده اند، جبّه اش را وصله می زند و با لباس وصله دار در اجتماعات ظاهر می گردد كه ابوحنیفه ی اسكافی- كه از درهم و دینار او نیز استفاده نكرده و بهره ای نبرده است- مأمون را بر این كار می ستاید و مدح می گوید:

و دیگران هر كدام به نحوی سیاست مخرب و كوبنده ی «قرآن بر نیزه» را پیش گرفتند و تمام زحمتها و فداكاریها را درهم كوبیدند و نهضتها را در نطفه خفه كردند و این نیست جز از جهالت و نادانی مردم كه مابین شعارها و واقعیات تمیز نمی دهند و از این رو راه نهضت و اصلاح را به روی خویش بستند و آنگاه بیدار گشتند كه مقدمات، همه خنثی گشته و باید راه را باز از سر گرفت.

از جمله نكته های بزرگی كه از سیرت علی می آموزیم این است كه اینچنین مبارزه ای اختصاص به جمعیتی خاص ندارد بلكه در هر جا كه عده ای از مسلمانان و آنان كه در زیّ دین قرار گرفته اند آلت پیشرفت بیگانگان و پیشبرد اهداف استعماری شدند و استعمارگران برای تضمین منافع خود به آنان تَتَرُّس كردند و آنان را برای خویش سپر گرفتند كه مبارزه ی آنان بدون از بین بردن آن سپرها امكان پذیر نیست، باید ابتدا با سپرها مبارزه كرد و آنها را از بین برد تا سد راه بر طرف گردد و بتوان بر قلب دشمن حمله برد. شاید تحریكات معاویه در خرابكاری خوارج مؤثر بوده و بنابراین آن روز هم معاویه و یا دست كم امثال اشعث بن قیس، عناصر خرابكار و ناراحت، به خوارج تترّس كرده بودند.

داستان خوارج این حقیقت را به ما می آموزد كه در هر نهضتی اول باید سپرها را نابود كرد و با حماقتها جنگید همچنانكه علی پس از جریان تحكیم، اول به خوارج پرداخت و سپس خواست تا باز به سراغ معاویه رود.