عمده در كلمات بزرگان این است كه نكات بسیار دقیقی كه در این كلمات گنجانیده شده است، افراد بتوانند درك كنند، خصوصاً كه پیغمبر اكرم درباره ی سخنان خودش فرمود (و عمل هم نشان داد) :

اُعْطیتُ جَوامِعَ الْكَلِمِ [1].

خدا به من كلمات جامعه داده است.

یعنی خدا به من قدرتی داده است كه با یك سخن كوچك یك دنیا مطلب می توانم بگویم.

سخنان پیغمبر را همه می شنیدند ولی آیا همه می توانستند به عمق سخنان پیغمبر آنچنانكه باید، برسند؟ ابداً. شاید صدی نود و نه شان هم نمی رسیدند. خود پیغمبر اكرم ببینید چگونه مطلب را پیش بینی می كند. جمله ای دارد كه مفاد آن این است:

سخنانی كه از من می شنوید ضبط و نگهداری كنید و به نسلهای آینده تحویل بدهید و بسپارید. ای بسا نسلهای آینده و خیلی دور معنی حرف مرا بهتر بفهمند از شما كه امروز پای منبر من هستید. در آن حدیث معروفی كه در كتب معتبر ما هست و از احادیثی است كه شیعه و سنی روایت كرده اند و در كافی و تحف العقول و كتابهای دیگر هست، پیغمبر اكرم فرمود:

نَضَرَ اللّهُ عَبْداً سَمِعَ مَقالَتی فَوَعاها وَ بَلَّغَها مَنْ لَمْ یَسْمَعْها. .

خدای خرّم سازد چهره ی آن بنده ای را كه سخن مرا بشنود و ضبط كند و برساند به كسانی كه آنها از من نشنیده اند.

بعد این جمله را اضافه فرمود:

«فَرُبَّ حامِلِ فِقْهٍ غَیْرِ فَقیهٍ وَ رُبَّ حامِلِ فِقْهٍ اِلی مَنْ هُوَ اَفْقَهُ مِنْهُ. » [2].

این جمله خیلی نكته در آن هست، یعنی اشاره ای است به آینده. «فقه» یعنی فهم عمیق، ولی در اینجا مقصود جمله ای است كه عمق داشته باشد. «فقه» با «فهم» فرقش این است كه «فهم» مطلق فهمیدن است و «فقه» فهم عمیق را می گویند. وقتی كه «فقه» به كلام اطلاق بشود یعنی سخنی كه عمق زیاد دارد. فرمود: بسا مردمی كه حامل یك سخن عمیقند ولی خودشان عمیق نیستند. جمله را همیشه نقل می كند ولی خودش نمی تواند به عمق آن پی ببرد. باز فرمود: بسا مردمی كه جمله ای را، فقهی را حمل می كنند یعنی جمله ای را كه از من شنیده اند حفظ دارند، فقیه هم هستند، ولی نقل می كند برای كسی كه از خود او فقیه تر است، یعنی نقل می كند برای كسی كه از او عمیقتر است و عمق فكرش بیشتر است، او كه وقتی برایش نقل می كند چیزهایی می فهمد كه خود این كه برای او نقل كرده نمی فهمد. این است كه ما می بینیم سخنان پیغمبر، در هر رشته ای، دقیقاً قرن به قرن عمق بیشتری (نمی گویم پیدا كرده) برای آن كشف شده است. (البته می دانید حساب اوصیای پیغمبر، ائمه ی اطهار جداست. كلمات آنها مثل كلمات پیغمبر است. راجع به افراد عادی دارم صحبت می كنم. ) در قرن اول و دوم هرگز به اندازه ی قرن سوم نمی توانستند به عمق مطالب پیغمبر برسند، و در قرن سوم به اندازه ی قرن چهارم، و در قرن چهارم به اندازه ی قرن پنجم. تاریخ علوم اسلامی این امر را نشان می دهد. اگر شما اخلاق را مطالعه كنید، فقه را مطالعه كنید، معارف و فلسفه را مطالعه كنید، عرفان را ملاحظه كنید، می بینید در هر قسمت كه پیغمبر سخن گفته است، مفسرینی كه در دوره های بعد آمده اند واقعاً بهتر توانسته اند به عمق كلام پیغمبر برسند. اعجاز پیغمبر در همین است. ما تنها اگر فقه خودمان را در نظر بگیریم، چنانچه یك نابغه ی هزار سال پیش را مثلاً در نظر بگیریم، شیخ صدوق و شیخ مفید و حتی شیخ طوسی را در فهم معانی [كلمات ] پیغمبر در مسائل فقهی در نظر بگیریم، و بعد بیاییم نهصد سال بعدش شیخ مرتضی انصاری را در نظر بگیریم، می بینیم شیخ مرتضی انصاری در نهصد سال بعد از شیخ طوسی و شیخ مفید و شیخ صدوق بهتر می تواند سخن پیغمبر را تحلیل كند.

آیا از این جهت است كه شیخ مرتضی نبوغ بیشتری از شیخ طوسی داشته است؟ نه، علم زما ن او وسعت بیشتری از علم زمان شیخ طوسی دارد؛ علم جلوتر رفته است و در نتیجه این بهتر می تواند به عمق سخن پیغمبر برسد تا او كه در هزار سال قبل بوده است. آینده هم همین طور است. صد سال دیگر، دویست سال دیگر افرادی پیدا خواهند شد كه خیلی عمیقتر از شیخ انصاری سخنان پیغمبر را درك كنند. این در گفتار.

---