«و لذلك [1]اعتبر القرآن للامّة وجوداً» قرآن برای امت وجودی قائل است. امت را خود ایشان در همان ذیل آیه ی سوره ی بقره معنی كرده اند كه امت را از آن جهت امت می گویند كه مردمی [دارای یك مقصد هستند] چون از أَمَّ یَأُمُّ به معنی قَصَدَ یَقْصُدُ است. وقتی كه یك مردمی با یك مقصد و به سوی یك غایت حركت كردند به آن امت می گویند، اعم از اینكه آن غایت غایت خیر باشد یا شر، ماده باشد یا معنا، و بلكه حتی قرآن به حیواناتی هم كه با یكدیگر هماهنگ و هم مقصد هستند امت گفته؛ همچنان كه امام هم یك معنای اعمی است در قرآن، هم در مورد كسی كه هدایت می كند یعنی به سوی حقیقت می برد امام گفته می شود و هم در مورد كسی كه به سوی ضلالت می برد:

نَدْعُوا كُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ [2]یا: فَقاتِلُوا أَئِمَّةَ اَلْكُفْرِ [3]. «اعتبر القرآن للامّة وجوداً» قرآن برای امت یعنی برای جامعه وجود قائل است (غیر از وجود افراد) «و اجلاً» مدت و عمر قائل است غیر از عمر افراد «و كتاباً» سرنوشت قائل است غیر از سرنوشت افراد «و شعوراً» وجدان [و شعور قائل است ] غیر از شعور افراد «و فهماً» (شعور و فهم یك معنی دارد) «و عملاً» برای جامعه عمل قائل است «و طاعة و معصیة» . آنوقت تعدادی آیه ذكر كرده اند. هر آیه ای برای یكی از این مدعاهاست. «وجوداً و اجلاً و كتاباً و شعوراً و فهماً و عملاً و طاعة و معصیة، فقال: وَ لِكُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ » . وقتی «اجل» می گوید قهراً وجود هم در آن ثابت می شود.

هر امتی یك مدت و یك پایان دارد. امت از آن جهت كه امت است خودش یك عمر دارد كه غیر از عمر افراد است. فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ لا یَسْتَأْخِرُونَ ساعَةً وَ لا یَسْتَقْدِمُونَ (اعراف، آیه ی 34) . باید برای این مدعا مطالعه بشود. آیه ی دیگر: كُلُّ أُمَّةٍ تُدْعی إِلی كِتابِهَا(جاثیه، آیه ی 28) هر امتی به سوی كتاب و سرنوشت خودش خوانده می شود. غیر از كتاب فرد است، كتابِ جمع است. من سابق در حاشیه نوشته ام: ایضاً جلد 8، صفحه ی 85، گفته ام كه به آنجا مراجعه بشود. آیه ی دیگر: زَیَّنّا لِكُلِّ أُمَّةٍ عَمَلَهُمْ (انعام، آیه ی 108) برای هر امتی عمل خود آنها را در نظرشان زیبا كردیم (می فرماید «برای امت» چنین كردیم) . این همان فهم و شعور است؛ یعنی برای همه ی امت یك نوع شعور و یك نوع درك و یك نوع وجدان قائل شده است. این آیه را برای آن مدعا گفته اند. آیه ی دیگر: مِنْهُمْ أُمَّةٌ مُقْتَصِدَةٌ(سوره ی مائده، آیه ی 66) امتی میانه رو. برای امت صفت میانه روی را آورده. این مربوط به مسئله ی عمل است. گفتیم برای امتها طاعت و معصیت قائل است: أُمَّةٌ قائِمَةٌ یَتْلُونَ آیاتِ اَللّهِ آناءَ اَللَّیْلِ (آل عمران، آیه ی 113) . این آیه را آورده اند برای اینكه یك امت را مطیع فرض كرده. وَ هَمَّتْ كُلُّ أُمَّةٍ بِرَسُولِهِمْ لِیَأْخُذُوهُ وَ جادَلُوا بِالْباطِلِ لِیُدْحِضُوا بِهِ اَلْحَقَّ فَأَخَذْتُهُمْ فَكَیْفَ كانَ عِقابِ (سوره ی غافر كه همان حم سجده باشد، آیه ی 5) . برای امت عاصی این آیه را مثال آورده اند و همچنین آیه ی: وَ لِكُلِّ أُمَّةٍ رَسُولٌ فَإِذا جاءَ رَسُولُهُمْ قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْقِسْطِكه سوره ی یونس آیه ی 47 است. عجالتاً برای این دو موضوع اساسی كه امشب بحث كردیم این آیات را آقایان مطالعه كنند. اول روی آیات قسمت اول بحث تفسیری می كنیم و بعد روی آیات قسمت دوم. حالا كه من بیشتر مطالعه كردم دیدم به بحثهای خیلی عالی می رسیم و چه خوب شد كه ما آن بحثها را قبلاً كردیم.

ان شاء اللّه امیدواریم كه اینها بحث خوبی بشود. در قم هم قصد دارم همینها را بحث كنم كه پخته تر بشود.

---