در قسمتهای گذشته كه درباره ی تولید بحث می كردیم، قوای تولید و همچنین وسائل تولید، موضوع تولید، روابط تولیدی، وجه تولید، همه ی اینها تعریف شد و ضمناً نقش تولید در تاریخ از نظر این مكتب مشخص شد و باز دقیقاً معلوم شد كه «وجه تولید» و در یك اصطلاح دیگر ساخت اقتصادی یا نهاد اقتصادی جامعه شامل دو قسمت است: ابزار تولید و روابط تولیدی. از ایندو ابزار تولید به منزله ی زیربنا برای روابط تولیدی است و اگرچه به این شكل تصریح نمی كنند ولی این كاملاً مشخص است كه مطابق این مكتب، ابزار تولید سازنده و زیربنای روابط تولیدی هستند و باز روابط تولیدی به منزله ی اساس و زیربنا برای تأسیسات اجتماعی از قبیل قانون و حكومت و هنر و اخلاق و فلسفه و دین و مذهب و امثال اینهاست، كه در واقع ساخت اجتماع از نظر اینها یك ساخت سه اشكوبه ای است گو اینكه هرگز اینچنین تفوّه نمی كنند. آنچه كه اینها به آن تفوّه می كنند همین مقدار است، گاهی تمام ساخت اقتصادی را كه هم شامل ابزار تولید و هم شامل روابط تولیدی است یك چیز حساب می كنند و تأسیسات اجتماعی را چیز دیگر، آن وقت می گویند وجه تولید یا ساخت اقتصادی جامعه زیربناست برای تأسیسات اجتماعی؛ گاهی در خود «وجه تولید» تصریح می كنند كه ابزار تولید سازنده ی روابط تولیدی است؛ و گاهی تصریح می كنند كه روابط تولیدی اساس و بنیان تأسیسات اجتماعی است، و به طور واضح و روشن نتیجه گیری می شود كه ساخت اجتماعی را باید یك ساخت سه طبقه ای بدانیم، ولی اینچنین تصریح نمی كنند. - می توانیم حتی به بیان دیگر ابزار تولید را زیربنا برای قوای تولید بدانیم؟ استاد: قوای تولید كه همان ابزار تولید است. - مگر قوای تولید مركب از كار و ابزار تولید و موضوع كار نبود؟ اینها پیشرفت كار را هم با ابزار تولید می دانند، بنابراین ابزار تولید به نحوی زیربناست برای قوای تولید. استاد: نه، شما ابزار تولید را به علاوه ی كار در نظر می گیرید. مقصود ما از ابزار تولید در اینجا قوای تولید و نیروی تولیدی است. وقتی می گوییم «نیروی تولیدی» شامل كار هم می شود.