دوره ی اشتراك اولیه همان دوره ی شكار و شبانی است، یعنی دوره ای كه بشر در اثر بدویت زندگی قادر نبوده كه هر فردی بیش از مقدار احتیاج خود تولید كند. قهراً این زمینه، زمینه ی اشتراك است زیرا در این دوره انسانها مثل حیوانات زندگی می كرده اند؛ مثل مرغی كه می رود دانه می چیند و فقط آن دانه ای است كه می چیند و می خورد، آن مرغ دیگر هم همان كار را باید بكند و یك مرغ نمی تواند مرغ دیگر را استثمار كند. دوره ی شكار و شبانی منطبق می شود با دوره ی اشتراك اولیه و لازمه اش اشتراك است. دوره ی دوم دوره ی كشاورزی است. در دوره ی كشاورزی، بشر تحولی پیدا می كند و می رسد به آنجا كه می تواند مازاد بر زندگی فردی خود تولید كند. زمینه آن وقت برای استثمار درست می شود كه یك فرد خودش كار نكند و دیگری بتواند آنقدر كار كند كه هم خودش بخورد و هم مازاد را آن فرد از او بگیرد. این دوره كه از نظر ابزاری دوره ی كشاورزی نامیده می شود، از نظر نظام اجتماعی دوره ی فئودالیسم نام دارد. برده داری و فئودالیسم از یكدیگر جدا نیستند، مراحل مختلف دوره ی كشاورزی هستند. دوره ی برده داری یا دوره ی فئودالیسم دوره ی استثمار است ولی استثمار به این شكل كه عده ای از كار یدی دیگران استثمار می كنند، منتها یك وقت به شكل برده داری است كه عده ای اساساً مالك آن افراد می شوند و یك وقت به شكل ارباب رعیتی است.

البته تقسیمات اینها با همان دنیای اروپا تطبیق می كند كه در آن، نظامی بوده به نام نظام «سِرواژ» كه این نظام در مشرق زمین وجود نداشته است و یك حالت بینابین بوده میان برده داری و ارباب رعیتی كه در مشرق زمین وجود داشته است، به این معنی كه رعیت از نظر سهمی كه می برده مالكیت شخصی داشته ولی جزء زمین بوده است؛ یعنی رعیتی كه مال فلان ده بود حق انتقال از آنده به ده دیگر را نداشت، ارباب كه می آمد این ده را می فروخت با رعیتهایش می فروخت، یعنی رعیت هم جزء این ده بود و حق انتقال از جایی به جایی را نداشت. این هم خودش یك دوره ی شبه بردگی بوده. بنابراین دوره ی بردگی و فئودالیسم هر دو یك دوره می شود. از نظر نظام اجتماعی باید اسمش را برده داری یا فئودالیسم بگذاریم ولی از نظر ابزاری باید آن را دوره ی كشاورزی بنامیم. بعد می رسیم به دوره ی صنعتی كه این دوره را نیز با دو سه دوره می توان تطبیق كرد ولی همه را یك دوره حساب می كنند؛ دوره ای كه بشر رسیده به حدی كه دیگر كار او كار یدی نیست، كار فنی است، یعنی استثمار شكل دیگری پیدا می كند، به صورت سرمایه و ابزار صنعتی در می آید. بنابراین اینها با هم تناقض ندارند. نمی شود گفت كه از نظر ابزاری مثلاً سه یا چهار دوره داریم ولی از نظر نظام اجتماعی پنج دوره داریم، زیرا این تناقض است؛ یعنی آنها كه می گویند اساساً تحولات اجتماعی تابع تكامل ابزار تولید است، نمی شود ابزار تولید سه دوره داشته باشد و نظامات اجتماعی چهار یا پنج دوره. خواستم توضیحی در این باره داده باشم.