یكی از علومی كه در دامن فرهنگ اسلامی زاده شد و رشد یافت و تكامل پیدا كرد، علم عرفان است.

درباره ی عرفان از دوجنبه می توان بحث و تحقیق كرد: یكی از جنبه ی اجتماعی و دیگر از جنبه ی فرهنگی.

عرفا با سایر طبقات فرهنگی اسلامی از قبیل مفسرین، محدثین، فقها، متكلمین، فلاسفه، ادبا، شعرا. . . یك تفاوت مهم دارند و آن اینكه علاوه بر اینكه یك طبقه ی فرهنگی هستند وعلمی به نام عرفان به وجود آوردند و دانشمندان بزرگی در میان آنها ظهور كردند و كتب مهمی تألیف كردند، یك فرقه ی اجتماعی در جهان اسلام به وجود آوردند با مختصاتی مخصوص به خود، برخلاف سایر طبقات فرهنگی از قبیل فقها و حكما و غیرهم كه صرفاً طبقه ی فرهنگی هستند و یك فرقه ی مجزا از دیگران به شمار نمی روند. اهل عرفان هرگاه با عنوان فرهنگی یاد شوند با عنوان «عرفا» و هرگاه با عنوان اجتماعی شان یاد شوند غالباً با عنوان «متصوفه» یاد می شوند.

عرفا و متصوفه هرچند یك انشعاب مذهبی در اسلام تلقی نمی شوند و خود نیز مدعی چنین انشعابی نیستند و در همه ی فرق و مذاهب اسلامی حضور دارند، درعین حال یك گروه وابسته و به هم پیوسته ی اجتماعی هستند؛ یك سلسله افكار و اندیشه ها و حتی آداب مخصوص در معاشرتها و لباس پوشیدن ها و احیاناً آرایش سر و صورت و سكونت در خانقاهها و غیره، به آنها به عنوان یك فرقه ی مخصوص مذهبی و اجتماعی رنگ مخصوص داده و می دهد. و البته همواره (خصوصاً در میان شیعه) عرفایی بوده و هستند كه هیچ امتیاز ظاهری با دیگران ندارند و در عین حال عمیقاً اهل سیر و سلوك عرفانی می باشند و در حقیقت عرفای حقیقی این طبقه اند، نه گروههایی كه صدها آداب از خود اختراع كرده و بدعتها ایجاد كرده اند.

ما در این بحثهای تاریخی به جنبه ی اجتماعی و فرقه ای و در حقیقت به جنبه ی «تصوف» عرفان كاری نداریم؛ فقط از جنبه ی فرهنگی، آنهم از نظر تسلسل تاریخی این شاخه ی فرهنگی وارد بحث می شویم؛ یعنی به عرفان به عنوان یك علم و یك شاخه از شاخه های فرهنگ اسلامی كه در طول تاریخ اسلام جریانی متصل و بدون وقفه بوده است نظر داریم نه به عنوان یك روش و طریقه كه فرقه ای اجتماعی پیرو آن هستند.

عرفان به عنوان یك دستگاه علمی و فرهنگی دارای دو بخش است: بخش عملی و بخش نظری.

بخش عملی عبارت است از آن قسمت كه روابط و وظایف انسان را با خودش و با جهان و با خدا بیان می كند و توضیح می دهد. عرفان در این بخش مانند اخلاق است، یعنی یك «علم» عملی است با تفاوتی كه بعداً اشاره خواهیم كرد. این بخش از عرفان علم «سیر و سلوك» نامیده می شود. در این بخش از عرفان توضیح داده می شود كه «سالك» برای اینكه به قله ی منیع انسانیت یعنی «توحید» برسد، از كجا باید آغاز كند و چه منازل و مراحلی را باید به ترتیب طی كند و در منازل بین راه چه احوالی برای او رخ می دهد و چه وارداتی بر او وارد می شود. و البته همه ی این منازل و مراحل باید با اشراف و مراقبت یك انسان كامل و پخته كه قبلاً این راه را طی كرده و از «رسم و راه منزلها» آگاه است صورت گیرد، و اگر همت انسان كاملی بدرقه ی راه نباشد خطر گمراهی است. عرفا از انسان كاملی كه ضرورتاً باید همراه «نو سفران» باشد، گاهی به «طایر قدس» و گاهی به «خضر» تعبیر می كنند:

البته توحیدی كه از نظر عارف قله ی منیع انسانیت به شمار می رود و آخرین مقصد سیر و سلوك عارف است، با توحید مردم عامی و حتی با توحید فیلسوف (یعنی اینكه واجب الوجود یكی است نه بیشتر) از زمین تا آسمان متفاوت است. توحید عارف یعنی موجود حقیقی منحصر به خداست، جز خدا هرچه هست «نمود» است نه «بود» ؛ توحید عارف یعنی «جز خدا هیچ نیست» ؛ توحید عارف یعنی طی طریق كردن و رسیدن به مرحله ی جز خدا هیچ ندیدن. این مرحله از توحید را مخالفان عرفا تأیید نمی كنند و احیاناً آن را كفر و الحاد می خوانند، ولی عرفا معتقدند كه توحید حقیقی همین است و سایرمراتب توحید خالی از شرك نیست. از نظر عرفا رسیدن به این مرحله كار عقل و اندیشه نیست، كار دل و مجاهده و سیر و سلوك و تصفیه و تهذیب نفس است.

به هر حال این بخش از عرفان، بخش عملی عرفان است؛ از این نظر مانند علم اخلاق است كه درباره ی «چه باید» ها بحث می كند با این تفاوت كه:

اولاً عرفان درباره ی روابط انسان با خودش و با جهان و با خدا بحث می كند و عمده نظرش درباره ی روابط انسان با خداست و حال آنكه همه ی سیستمهای اخلاقی ضرورتی نمی بینند كه درباره ی روابط انسان با خدا بحث كنند، فقط سیستمهای اخلاقی مذهبی این جهت را مورد عنایت و توجه قرار می دهند.

ثانیاًسیر و سلوك عرفانی- همچنانكه از مفهوم این دو كلمه پیداست- پویا و متحرك است، برخلاف اخلاق كه ساكن است؛ یعنی در عرفان سخن از نقطه ی آغاز است و از مقصدی و از منازل و مراحلی كه به ترتیب سالك باید طی كند تا به سرمنزل نهایی برسد. از نظر عارف واقعاً و بدون هیچ شائبه ی مَجاز، برای انسان «صراط» وجود دارد و آن صراط را باید بپیماید و مرحله به مرحله و منزل به منزل طی نماید، و رسیدن به منزل بعدی بدون گذركردن از منزل قبلی ناممكن است.

لهذا از نظر عارف، روح بشر مانند یك گیاه و یا یك كودك است و كمالش در نمو و رشدی است كه طبق نظام مخصوص باید صورت گیرد ولی در اخلاق صرفاً سخن از یك سلسله فضائل است از قبیل راستی، درستی، عدالت، عفت، احسان، انصاف، ایثار و غیره كه روح باید به آنها مزین و متحلّی گردد. از نظر اخلاق، روحانسان مانند خانه ای است كه باید با یك سلسله زیورها و زینتها و نقاشیها مزین گردد بدون اینكه ترتیبی در كار باشد كه از كجا آغاز شود و به كجا انتها یابد، مثلاً از سقف شروع شود یا از دیوارها و از كدام دیوار، از بالای دیوار یا از پایین. در عرفان برعكس، عناصر اخلاقی مطرح می شود اما به اصطلاح به صورت دیالكتیكی، یعنی متحرك و پویا.

ثالثاًعناصر روحی اخلاقی محدود است به معانی و مفاهیمی كه غالباً آنها را می شناسند، اما عناصر روحی عرفانی بسی وسیعتر و گسترده تر است. در سیر و سلوك عرفانی از یك سلسله احوال و واردات قلبی سخن می رود كه منحصراً به یك «سالك راه» در خلال مجاهدات و طی طریق ها دست می دهد و مردم دیگر از این احوال و واردات بی خبرند.

بخش دیگر عرفان مربوط است به تفسیر هستی، یعنی تفسیر خدا و جهان و انسان. عرفان در این بخش مانند فلسفه است و می خواهد هستی را تفسیر نماید، برخلاف بخش اول كه مانند اخلاق است و می خواهد انسان را تغییر دهد. همچنانكه در بخش اول با اخلاق تفاوتهایی داشت، در این بخش با فلسفه تفاوتهایی دارد.