1. میرزا هاشم اشكوری رشتی. از اساتید مسلّم فلسفه و عرفان زمان خود بوده و شاگردان بسیاری از حوزه ی پر بركتش برخاسته اند. او یكی از اركانی است كه واسطه ی انتقال فلسفه و عرفان به طبقات بعدی است. شهرتش و امتیازش از هم طبقه هایش به تخصص در عرفان نظری است. مصباح الانس فنّاری را كه شرح مفتاح الغیب قونوی است حاشیه كرده و چاپ شده است؛ متأسفانه آنقدر بد چاپ شده كه یك جفت چشم بها می گیرد. حكیم اشكوری از شاگردان حكیم قمشه ای و آقاعلی مدرس و میرزای جلوه بوده است. وی در سال 1332 درگذشته است.

2. میرزا حسن كرمانشاهی. معاصر اشكوری و شاگرد سه استاد مسلّم فوق الذكر است. او نیز شاگردان بسیار تربیت كرده است و از اركان انتقال فلسفه به طبقات متأخرتر است. وی در سال 1336 درگذشته است.

3. میرزا شهاب الدین نیریزی شیرازی. شاگرد حكیم قمشه ای و میرزای جلوه بوده و در فقه و اصول نیز مهارت داشته است.

او نیز در عرفان نظری محیی الدینی ید طولا داشته است. حكیم نیریزی مدرسه ی صدر تهران را- كه قبلاً اقامتگاه استادش حكیم قمشه ای بود- محل اقامت قرار دادو به كار تحقیق و تدریس و تربیت شاگرد پرداخت. رساله ای در «حقیقت وجود» نگاشته است. مرحوم آقاشیخ آقابزرگ تهرانی كه شرح حال وی را نگاشته، می گوید: نسخه ای از این رساله نزد من است [1] 4. میرزا عباس شیرازی دارابی، معروف به حكیم عباس. از اساتید مسلّم فلسفه در استان فارس است. شاگرد حكیم سبزواری بوده و قبلاً از او در ذیل نام حكیم سبزواری یاد كردیم. علامه ی تهرانی می نویسد: در معقول و منقول بارع بود. اسفار را به خط خود نوشته و از خود بر آن حواشی زده است. دعای كمیل و قصیده ی معروف میرفندرسكی را شرح كرده است. شیخ احمد شیرازی نجفی معروف به شانه ساز و میرزا ابراهیم نیریزی (كه هر دو از مدرسان حكمت در شیراز بوده اند) از شاگردان او بوده اند [2]. علامه ی تهرانی می گوید تاریخ وفاتش را نمی دانم، ولی فرصت الدوله ی شیرازی در آثارالعجم وفات او را در سال 1300 نوشته است. قبرش در حافظیه ی شیراز است.

5. جهانگیرخان قشقایی. در بزرگی عشق تحصیل به سرش افتاد و دنبال علم را گرفت تا آنجا كه استاد مسلّم فلسفه در اصفهان گردید. مرحوم خان علاوه بر مقام علمی و فلسفی، در متانت و وقار و انضباط اخلاقی و تقوا نمونه بوده است. تا آخر عمر در همان لباس عادی اولی خود باقی بوده و فوق العاده مورد ارادت شاگردان و آشنایان بوده است. مرحوم خان شاگرد آقامحمدرضا قمشه ای بوده و احتمالاً در ابتدای تحصیل حوزه، درس میرزا عبد الجواد حكیم خراسانی مقیم اصفهان و ملا اسماعیل اصفهانی دربكوشكی را درك كرده است [3]. جهانگیرخان در سال 1243 در دهاقان اصفهان متولد شده و در سال 1328 در اصفهان درگذشته است و قبرش در تخت فولاد اصفهان معروف است.

6. آخوند ملامحمد كاشی. مقیم اصفهان، معاصر جهانگیرخان و شاگرد آقامحمدرضا قمشه ای بوده است. در مدرسه ی صدر اصفهان می زیسته و تا پایان عمر مانند جهانگیرخان- با تجرد بسر برد. مردی مرتاض بوده و حالات عجیبه از او ظاهر می شده است. بسیاری از اكابر و از آن جمله مرجع بزرگ مرحوم آقای حاج آقاحسین بروجردی [4]و مرحوم آقای حاج آقارحیم ارباب و گروهی دیگر از شاگردان اویند.

آخوند كاشی در سال 1332 در اصفهان درگذشت و در تخت فولاد نزدیك قبر جهانگیرخان دفن شد.

7. آقا میرزا محمد باقر اصطهباناتی. وی نیز از شاگردان آقاعلی حكیم و حكیم قمشه ای و میرزای جلوه است. برای ادامه ی تحصیلات در علوم منقول به عتبات رفت.

گروهی در آنجا از آن جمله محقق بزرگ معاصر مرحوم حاج شیخ محمدحسین اصفهانی غروی و مرحوم حاج شیخ غلامرضا یزدی از محضر او علوم عقلیه را استفاده كردند. مشارالیه در جریان مشروطیت در سال 1326 در اصطهبانات به قتل رسید [5] 8. میرزا علی اكبر حكمی یزدی قمی. از شاگردان سه استاد فوق الذكر و آقا میرزا حسین سبزواری مقیم تهران است [6]و شاید در نزد شخص اخیر ریاضیات آموخته است [7]. اواخر عمر در قم مقیم بوده است. پس از ورود مجتهد بزرگ، مرحوم حاج شیخ عبد الكریم حائری به قم و تشكیل حوزه و اجتماع فضلا، گروهی و از آن جمله مرحوم آقای حاج سید محمدتقی خوانساری از مراجع تقلید عصر ما و آقای حاج سید احمد خوانساری یكی از مراجع تقلید معاصر، و استاد بزرگ این بنده آیت اللّه خمینی (مدظله) از محضر معظم له استفاده كرده اند. ظاهراً در حدود سال 1345 درگذشته است.

9. حاج شیخ عبد النبی نوری. جامع المعقول والمنقول بوده است. در منقول شاگرد مرحوم میرزای شیرازی بزرگ و در معقول شاگرد آقاعلی مدرس و احتمالاً شاگرد قمشه ای و جلوه بوده است. وی در سال 1344 درگذشته و در جوار حضرت عبد العظیم در مقبره ی ناصرالدین شاه دفن شده است. مرحوم حاج شیخ عبد النبی در جامعیت و حضور ذهن در مسائل علوم مختلف و هم در تقوا در زمان خویش مشهور بوده است. مرحوم آقاشیخ محمدتقی آملی فقیه و حكیم معاصر، متوفّی در سال 1391 چهارده سال از محضر این مرد بزرگ بهره گرفته است.

10. حاج میرزا حسین علوی سبزواری. شاگرد حاجی سبزواری در معقول و شاگرد میرزای شیرازی در منقول بوده است. به هوش و ذكاء و حفظ معروف است.

گویند تجلیلی كه میرزای شیرازی از او در تصدیق اجتهادش كرده است از احدی نكرده است. متأسفانه عمرش در سبزوار گذشت و استفاده ی قابل توجهی از او نشد.

معظم له در سال 1268 متولد و در سال 1352 درگذشته است [8] 11. شیخ غلامحسین شیخ الاسلام خراسانی. وی از شاگردان حاجی سبزواری است. مدت شش سال درس حاجی را در سبزوار درك كرده و خود سالها در مشهد مقدس مشعلدار علوم عقلی بوده است. نامش همراه نام مرحوم حاج میرزا حبیب در داستان «اصحاب سراچه» (كه داستان معروفی است در مشهد) برده می شود [9] مرحوم حاج شیخ عباسعلی خراسانی معروف به حاج فاضل از شاگردان او بوده است. وی در سال 1246 متولد و در سال 1319 درگذشته است [10] 12. میرزا محمد سروقدی مشهدی. وی نیز از شاگردان بنام حاجی سبزواری و مدرسان علوم عقلی در مشهد بوده و حاج فاضل خراسانی از محضر او استفاده كرده است [11] 13. ملا محمد هیدجی زنجانی. بعد از تحصیل مقدمات در زنجان و قزوین به تهران آمد. ریاضیات را از محضر آقامیرزاحسین سبزواری مقیم تهران، و حكمت و فلسفه را از محضر میرزای جلوه استفاده كرد. سفری به عتبات برای تكمیل معلومات رفت. در آنجا نیز ضمن تحصیل علوم نقلی به تكمیل علوم عقلی پرداخت. پس از مراجعت به تهران، خود حوزه ی درس داشت؛ طالبان حكمت از محضرش استفاده می كردند. مرحوم هیدجی حاشیه ای دارد بر شرح منظومه حكیم سبزواری كه مورد استفاده است و مكرر چاپ شده است.

حكیم هیدجی مانند برخی از اسلاف خودش، از تهذیب و صفای نفس بهره ی كافی داشت و هم مانند برخی از آن اسلاف تا پایان عمر در حال تجرد باقی ماند و در سال 1339 درگذشت. به پارسی و تركی شعر نیكو می گفته است [12]. وی وصیتنامه ای دیدنی و پندآموز دارد كه در آخر دیوانش چاپ شده است.

---