1. ملاعلی نوری مازندرانی اصفهانی. از بزرگترین حكمای الهی اسلامی و از افراد معدود انگشت شمار سه چهار قرن اخیر است كه تا عمق فلسفه ی صدرایی نفوذ كرده اند. ابتدای تحصیلش در مازندران و قزوین بوده، سپس به اصفهان آمده و از محضر درس آقامحمد بیدآبادی و سید ابوالقاسم مدرس اصفهانی استفاده كرده و خود بزرگترین حوزه ی حكمت را در اصفهان دایر كرده است.

ملاعلی نوری از نظر تدریس و تشكیل حوزه ی درسی و تربیت شاگردان و طولانی بودن مدت كار تدریس و تربیت شاگرد (گفته شده قریب هفتاد سال) و ترویج علوم عقلی، كم نظیر و شاید بی نظیر است.

هنگامی كه مرحوم محمدحسین خان مروی مدرسه ی مروی را در تهران ساخت، از فتحعلیشاه تقاضا كرد ملاعلی نوری را از اصفهان برای تدریس معقول در این مدرسه دعوت كند. شاه از او دعوت كرد و او در جواب نوشت در اصفهان دوهزار محصل مشغول تحصیل اند كه چهارصد نفر آنها- بلكه متجاوز- كه شایسته ی حضور درس این دعاگو هستند در حوزه ی درس دعاگو حاضر می شوند، چنانچه به تهران بیاید این حوزه از هم می پاشد. شاه مجدداً از او خواست یكی از بهترین شاگردهای خود را برای تدریس در این مدرسه انتخاب كند و او ملاعبد اللّه زنوزی را انتخاب كرد و فرستاد [1] همه ی این شاگردان از حومه ی اصفهان نبوده اند، از اطراف و اكناف در حوزه ی درس این مرد بزرگ- كه می گویند در حدود هفتاد سال تدریس كرده- شركت كرده اند و به اطراف پراكنده شده و علم و حكمت را با خود پراكنده اند.

صاحب روضات می گوید: در كودكی او را در حالی كه پیرمردی سپیدمو بود دیده ام. در مسجد سید به نماز مرحوم سیدمحمدباقر حجة الاسلام می آمد و بعد از نماز باهم جلسه می كردند. سید حجة الاسلام خود زمانی شاگرد او بوده است. او و مرحوم حاجی كلباسی- كه مرجعیت و ریاست اصفهان را داشتند و فوق العاده محترم بودند- ملاعلی نوری را در مجالس بر خود مقدم می داشتند [2] با وجود حكمای بزرگ دیگر در آن زمان، آنچه بعدها ادامه یافت از طریق این مرد بزرگ بود. بعضی حواشی مختصر و كوتاه از او بر اسفار باقی است كه در نهایت متانت و دقت است. گویند تفسیر بزرگی بر سوره ی توحید نوشته است. وی در سال 1246 درگذشته است [3] 2. حاج ملااحمد نراقی فرزند حاج ملامهدی نراقی سابق الذكر. مانند پدر خود جامع الفنون و مفتی و مجتهد و مرجع فتوا بوده است. معقول را از پدر خود فرا گرفته است. در سال 1244 یا 1245 درگذشته است [4] مرحوم علامه ی تهرانی در الكرام البررة و نقباء البشر نقل از كتاب لباب الالقاب مرحوم ملاحبیب اللّه كاشانی، نام گروهی از اهل معقول را در قرن 13 و 14 در كاشان می برد كه نشان می دهد كاشان تا نزدیك به زمان ما از مراكز معقول بوده است.

ظاهراً علوم معقول در كاشان وسیله ی نراقیها رواج یافت.

3. میرزا مهدی بن میرزا هدایت اللّه شهید مشهدی. این مرد از مشاهیر فقها و معاریف علمای آن عصر است. در فقه و اصول از تلامیذ وحید بهبهانی است. معاصر سیدمهدی بحرالعلوم و شیخ جعفر كاشف الغطاء است. ظاهراً اصفهانی الاصل است.

در اصفهان در حوزه ی درس آقامحمد بیدآبادی حكمت آموخته و در مشهد اقامت كرده و فقه و اصول و معقول تدریس می كرده است. ملاعلی نوری كه همدوره و همدرس او در حوزه ی بیدآبادی است، ضمن یك استفتاء از میرزا ابوالقاسم قمی- كه در روضات مسطور است- به مناسبتی از او به عنوان میرزا مهدی مشهدی یاد می كند.

این مرد ریاضیات نیز می دانسته و آن را نزد پدرزن خود شیخ حسین عاملی مشهدی آموخته است. فرزندانش میرزا هدایت اللّه و میرزا عبد الجواد و میرزا داود همه در فنون حكمت وارد بوده اند. دو فرزند اخیر در ریاضیات سرآمد عصر در خراسان به شمار می رفته اند. علم و حكمت در خاندان سیدمهدی شهید در حدود صد و پنجاه سال ادامه یافت. مرحوم حاج میرزا حبیب رضوی مجتهد حكیم عارف شاعر مشهدی معروف (متوفّی در 1327) نبیره ی اوست، و همچنین مرحوم آقابزرگ حكیم شهیدی مشهدی استاد مسلّم فلسفه ی خراسان در حدود نیمه ی قرن چهاردهم هجری قمری، متوفّی در 1355 نبیره ی دیگر اوست و ذكرش خواهد آمد.

میرزا مهدی اشارات شیخ و پاره ای از كتب ریاضی تدریس می كرده. در سال 1152 متولد و در سال 1218 در بست بالا خیابان مشهد در جریان دفاع از حقوق مردم و مبارزه با دستبرد نادرمیرزا نوه ی نادرشاه به اموال آستانه ی مقدسه ی رضوی، به دست نادرمیرزا شهید شد [5].

---