در این بخش به خدماتی كه متقابلاً ایران و ایرانیان نسبت به اسلام و یا تمدن اسلامی انجام داده اند می پردازیم. در آغاز بخش دوم تذكر دادیم كه خدمت یك قوم به یك دین این است كه نیروهای مادی و معنوی خود، ذوق و استعداد و فكر و ابتكار خود را در اختیار آن قرار دهد و در این كار خلوص نیت داشته باشد.

ایرانیان بیش از هر ملت دیگر نیروهای خود را در اختیار اسلام قرار دادند و بیش از هر ملت دیگر در این راه صمیمیت و اخلاص نشان دادند. در این دو جهت هیچ ملتی به پای ایرانیان نمی رسد، حتی خود ملت عرب كه دین اسلام در میان آنها ظهور كرد. هدف ما در این بخش اثبات این دو جهت است، خصوصاً جهت دوم.

راجع به خدمات فراوان ایرانیان به اسلام زیاد سخن گفته می شود، ولی كمتر به این نكته توجه می شود كه ایرانیان شاهكارهای خود را در راه خدمت به اسلام به وجود آوردند و جز نیروی عشق و ایمان نیروی دیگری قادر نیست شاهكار خلق كند. و در حقیقت این اسلام بود كه استعداد ایرانی را تحریك كرد و در او روح تازه ای دمید و او را به هیجان آورد؛ اگر نه، چرا ایرانیان صد یك این همت را در راه كیش پیشین خویش بروز ندادند؟ .

به همان نسبت كه اسلام یك دین همه جانبه است و بر جنبه های مختلف حیاتبشری سیطره دارد، خدمات ایرانیان به اسلام نیز وسیع و گسترده و همه جانبه است و در صحنه ها و جبهه های گوناگون صورت گرفته است. ما در این مختصر ولو به طور اجمال، در حدود امكانات و اطلاعات خودمان به همه ی جوانب و جبهه ها اشاره می كنیم.

اولین خدمتی كه باید از آن نام برد، خدمت تمدن كهن ایرانی به تمدن جوان اسلامی است. این تمدن كهن به تمدن جوان و باعظمت اسلامی كمك و خدمت فراوان نمود. هر چند این مطلب از مقصود اصلی ما كه تشریح خدمات صادقانه ی ایرانیان به اسلام است بیرون است، زیرا مورد استفاده قرارگرفتن یك تمدن كهن برای یك تمدن جدید كه در حال رشد و پاگرفتن است طبیعی و قهری است، ولی این دو مطلب آنچنان به هم پیوسته است كه با ذكر هر یك بدون دیگری مطلب ناقص به نظر می رسد. بعلاوه، عنوان كتاب «خدمات متقابل اسلام و ایران» است، لهذا ناچاریم به آنچه مربوط به ایران است نیز اشاره كنیم، اعم از آنكه جزء خدمات ایرانیان مسلمان شمرده شود یا شمرده نشود. خواننده ی این كتاب وقتی به اینجا می رسد طبعاً مایل است از این مطلب هم آگاه گردد.

از اینكه بگذریم، به خدمات ایرانیان مسلمان به اسلام می رسیم. خدمات ایرانیان مسلمان در جبهه های مختلف صورت گرفته است: جبهه ی نشر و تبلیغ و دعوت ملتهای دیگر، جبهه ی سربازی و نظامی، جبهه ی علم و فرهنگ، جبهه ی ذوق و صنعت و هنر. اكنون سخن خود را از خدمات تمدن كهن ایرانی به تمدن جوان اسلامی آغاز می نماییم.