1. جامع البیان فی تفسیرالقرآن ، معروف به تفسیر طبری. مؤلف این تفسیر طبری مورخ و محدث و فقیه معروف است. طبری از علمای طراز اول اهل تسنن به شمار می رود. در بسیاری از علوم زمان خود امام و پیشوا شمرده می شود. طبری در ابتدا از نظر روش فقهی تابع شافعی بود اما بعدها خود مكتب فقهی مستقلی تأسیس كرد و از هیچیك از پیشوایان فقه اهل تسنن پیروی نكرد. مذهب فقهی طبری تا مدتی پیرو داشت و تدریجاً از بین رفت. ابن الندیم در الفهرست عده ای از فقها را نام می برد كه پیرو مذهب فقهی طبری بوده اند.

طبری اهل آمل مازندران است. در سال 224 هجری در آمل متولد شد و در سال 310 در بغداد درگذشت. تفسیر طبری در قاهره چاپ شده است و در زمان نوح بن منصور سامانی به امر او به وسیله ی وزیر عرب نژادش معروف به وزیر بلعمی به فارسی ترجمه شد. ترجمه ی تفسیر طبری اخیراً در تهران چاپ شده است.

2. كشّاف . این كتاب معروفترین و متقن ترین تفاسیر اهل تسنن است. از نظر نكات ادبی، بالخصوص نكات بلاغتی در میان همه ی تفاسیر ممتاز است. مؤلف این تفسیر ابوالقاسم محمود بن عمر زمخشری خوارزمی ملقب به جاراللّه است.

زمخشری از اكابر علمای اسلام به شمار می رود. كتابهای زیاد در ادب، حدیث و موعظه تألیف كرده است. با اینكه این مرد از بلاد شمالی ایران و سرزمینهای سردسیر بود، سالها در مكه ی معظمه مجاور شد و گرمای طاقت فرسای هوای آنجا را تحمل كرد، زیرا معتقد بود مجاورت بیت اللّه آثار معنوی فراوانی دارد. چون سالها مجاور بیت اللّه بود به «جاراللّه» معروف گشت و ظاهراً در همان وقت تفسیر كشاف را نوشت.

زمخشری در جلد سوم كشاف ، ذیل تفسیر آیه ی 56 از سوره ی عنكبوت كه می فرماید: «یا عِبادِیَ اَلَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ أَرْضِی واسِعَةٌ فَإِیّایَ فَاعْبُدُونِ» (ای بندگان مؤمن من، زمین من فراخ است، پس تنها مرا پرستش كنید) ، پس از آنكه تشریح می كند كه مؤمن باید مناسبترین سرزمینها را از نظر حفظ دین و عبادت پروردگار برایسكونت انتخاب كند، می گوید:

«به جان خودم سوگند كه سرزمینها از این نظر تفاوت فراوان دارند. ما آزمایش كردیم، پیشینیان ما نیز آزمایش كرده اند: سرزمین حرم خدا و مجاورت بیت اللّه الحرام تأثیر فراوانی دارد بر روح و دل از نظر مقهور ساختن نفس امّاره و تمركز فكر و خیال و پیدایش روح قناعت و. . . » زمخشری در یكی از مسافرتهای علمی زمستانی خود در خوارزم یك پای خود را از دست داد. پس از این واقعه از پای چوبی كمك می گرفت. با همان حال مسافرتهای طولانی كرد و چند سال مجاور بیت اللّه بود. تولد زمخشری در سال 467 هجری و وفاتش در سال 538 واقع شده است.

3. مفاتیح الغیب یا تفسیر كبیر ، تألیف محمد بن عمر بن حسین بن حسن بن علی معروف به امام فخر رازی.

فخر رازی نیز از مشاهیر علمای اسلام است. خودش و تفسیرش و برخی افكار و آرائش در فلسفه و كلام در میان شیعه و سنی معروف است. تألیفات فراوان در رشته های مختلف دارد. فخر رازی در مازندران متولد شد و در ری سكنی گزید و به هرات و خوارزم مسافرت كرد و در زمان خود به كمال شهرت و اعتبار نایل گردید.

فخر رازی در سال 543 متولد و در سال 606 در هرات درگذشت.

4. غرائب القرآن ، معروف به تفسیر نیشابوری. این تفسیر نیز در ردیف تفاسیر درجه ی اول اهل تسنن به شمار می رود. مؤلف این تفسیر حسن بن محمد بن حسین معروف به نظام نیشابوری یا نظام اعرج است. نظام اهل قم و ساكن نیشابور بوده است. وی مردی جامع بوده است. در ریاضیات و ادبیات تألیفاتی داشته است.

وفات او در حدود سال 730 واقع شده است.

5. كشف الاسرار . این تفسیر به فارسی است و ده جلد است. چند سال پیش در تهران چاپ شد. این تفسیر تألیف ابوالفضل رشیدالدین میبدی یزدی است كه در اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم می زیسته است. كشف الاسرار اخیراً چاپ شده است و كم و بیش جای خود را میان اهل فضل باز كرده است.

6. انوارالتنزیل واسرارالتأویل معروف به تفسیر بیضاوی. مؤلف این تفسیر عبد اللّه بن عمر بن احمد معروف به قاضی بیضاوی است. اهل بیضای فارس است. تفسیرش خلاصه و زبده ای است از كشّاف و مفاتیح الغیب. این تفسیر مورد استفاده ی مرحومفیض كاشانی در تفسیرصافی بوده و شیخ بهایی بر آن حاشیه نوشته است. بیضاوی معاصر محقق طوسی و علامه ی حلّی است و در اواخر قرن هفتم درگذشته است.

7. تفسیر ابن كثیر. مؤلف این تفسیر همان ابن كثیر معروف مورخ است كه بیشتر به كتاب تاریخش به نام البدایة و النهایة معروف است. كنیه اش ابوالفداء است. ابن كثیر اصلاً قرشی است. ساكن شام و شاگرد ابن تیمیه بوده است. تفسیرش در قاهره چاپ شده و خودش در سال 774 درگذشته است.

8. الدرّالمنثور تألیف جلال الدین سیوطی كه از متبحرترین و پرتألیف ترین علمای اسلام است. برخی تألیفات او از قبیل الاتقان فی علوم القرآن از كتب نفیس شمرده می شود. درّالمنثور تفسیر به مأثور است؛ یعنی آیات را با اخبار و روایاتی كه در احادیث آمده تفسیر كرده است و از این جهت كه جامع احادیث تفسیری اهل تسنن است بی نظیر است. درّالمنثور در تفاسیر اهل تسنن از نظر گردآوری احادیث مربوطه در ذیل آیات كریمه نظیر تفسیر برهان است در شیعه.

سیوطی اهل مصر است. گویند در هفت سالگی قرآن را حفظ كرد [1]. در ریحانة الادب هفتاد و نه تألیف از او نام می برد. وفات سیوطی در 910 یا 911 واقع شده است.

9. تفسیر جلالین. این تفسیر تألیف دو نفر است: از حمد تا سوره ی كهف را كه در حدود نصف قرآن است، جلال الدین محمد بن احمد بن ابراهیم محلی كه اصلاً اهل یمن است و از اكابر علمای شافعیه است تألیف نمود. جلال الدین محلی در سال 864 درگذشت و موفق به اتمام آن نشد. از سوره ی كهف تا آخر قرآن را جلال الدین سیوطی سابق الذكر به همان سبك جلال الدین محلی تكمیل كرد و از همین رو به «تفسیر جلالین» معروف شد.

تفسیر جلالین بنا به نقل ریحانة الادب [2] بارها در ایران و مصر و هند چاپ شده است.

10. تفسیر قرطبی. مؤلف این تفسیر ابوبكر صائن الدین یحیی بن سعدون اندلسی است كه گویند در حدیث و نحو و لغت و تجوید و قرائت و تفسیر از اكابر وقت و مرجع استفاضه ی مشایخ عصر خود بوده است.

قرطبی اهل قرطبه ی اندلس (اسپانیا) است. در سال 567 درگذشته است.

11. ارشادالعقل السلیم الی مزایا القرآن الكریم ، معروف به تفسیر ابوالسعود . ابوالسعود مؤلف این تفسیر از اكابر علمای عثمانی در قرن دهم است. سلطان بایزید دوم از او به واسطه ی تألیف این تفسیر قدردانی و تجلیل فراوان كرد. پس از اشتغال به مقام قضا و جلوس به مسند قاضی القضاتی در سال 952 مفتی و شیخ الاسلام بلاد عثمانی شد.

تفسیر ابوالسعود مكرر در قاهره چاپ شده است. من این تفسیر را ندیده ام ولی بعضی از محققین و اساتید درجه ی اول تفسیر عصر ما برای این تفسیر ارزش فراوانی قائلند. ابوالسعود در سال 982 درگذشته است.

12. روح البیان. این تفسیر به فارسی و عربی مخلوط است. اشعار فارسی عرفانی زیادی در آن گنجانیده شده است. مؤلف این تفسیر شیخ اسماعیل حقی از علمای عثمانی است. در استانبول به وعظ و ارشاد مشغول بود و بعد به شهر بروسه از شهرهای تركیه رفت. این مرد صوفی منش است، تفسیرش نیز ذوقی و عرفانی است.

به واسطه ی عقاید صوفی مآبانه مورد آزار معاصرینش واقع شد. شیخ اسماعیل حقی در سال 1127 درگذشته است.

13. روح المعانی. این تفسیر تألیف سیدمحمود بن عبد اللّه بغدادی حسنی حسینی معروف به آلوسی است. آلوسی شافعی مذهب بوده اما در بسیاری مسائل از فقه حنفی پیروی می كرده است. آلوسی قصیده ی عینیه ی معروف عبد الباقی موصلی عمری در مدح امیرالمؤمنین علی علیه السلام را شرح كرده است. این قصیده همان است كه سیدكاظم رشتی معروف نیز آن را شرح كرده و كتابش به شرح القصیدة معروف است.

آلوسی اهل عراق است. گویند طایفه ای هستند در عراق به این نام كه مشهورند و آلوس نام نقطه ای است در ساحل فرات [3]. آلوسی در سال 1270 درگذشته است.

14. فتح القدیر. این تفسیر تألیف محمد بن علی بن محمد بن عبد اللّه شوكانی یمنی است. شوكانی در شهر صنعای یمن بزرگ شد و در همان جا به مقام تدریس و افتاء رسید. شوكانی كتابی دارد به نام نیل الاوطارمن اسرارمنتقی الاخبار . بیشتر شهرت شوكانی به واسطه ی این كتاب است. شوكانی در سال 1250 درگذشته است.

چهارده تفسیری كه نام بردیم، ظاهراً معروفترین و مشهورترین و رایجترین تفاسیر اهل تسنن تا قرن سیزدهم است. در قرن چهاردهم در میان اهل تسنن نیز تفاسیر مهمی در مصر و سایر بلاد اسلامی نگارش یافته كه ما از ذكر آنها خودداری كردیم. از چهارده مفسر نامبرده، شش نفر- چنانكه دیدیم- ایرانی می باشند. بعضی از تفاسیری كه ایرانیان نوشته اند در درجه ی اول قرار دارد و غالب آنها قبل از قرن هفتم نوشته شده است. دو نفر از چهارده نفر، یمنی، دو نفر از بلاد عثمانی، یك نفر اندلسی (اسپانیایی) ، یك نفر شامی، یك نفر مصری و یك نفر عراقی است.

چنانكه ملاحظه می شود در این خدمت گرانبها به اسلام یعنی قرائت و تفسیر، غلبه با ایرانیان است. ایرانیان مسلمان از همه ی مسلمانان دیگر بیشتر شور و نشاط و ایمان و اخلاص نشان داده اند.

---