غالباً مستشرقین و اتباع و اذنابشان مدعی می شوند كه در صدر اسلام یعنی در زمان خلفای راشدین تدوین و تألیف كتاب رایج نبود بلكه ممنوع بود و حتی جمله هایی از رسول خدا روایت می شد مبنی بر منع از كتابت و تألیف، ولی تدریجاً كه اسلام توسعه یافت تألیف و تدوین رایج گشت و احادیثی مبنی بر توصیه و تشویق تألیف و تصنیف از پیغمبر اكرم روایت كردند.

جرجی زیدان می گوید:

«خلفای راشدین از شهری شدن عربها بیم داشتند، از آن رو كه به عقیده ی آنان پس از شهری شدن، نشاط و سادگی آنان باقی نخواهد ماند و لهذا عربها را از تدوین و تألیف كتب باز می داشتند. . . اما كم كم اسلام انتشار یافت و ممالك اسلامی وسیع شد و صحابه در اطراف متفرق گشتند و فتنه و آشوب برخاست و آراء و عقاید، مختلف گشت و مراجعه و استفتا فزونی یافت. ناچار مسلمانان به تدوین حدیث و فقه و علوم قرآن پرداختند و به استدلال و اجتهاد و استنباط تمسك جستند. . . و از آن رو نه تنها كتابت را مكروه نشمردند، بلكه آن را مستحب دانستند و به احادیث زیر كه انس بن مالك از پیغمبر روایت كرد رجوع نمودند. » [1] آنچه جرجی زیدان به خلفای راشدین نسبت می دهد دروغ محض است. نه مسأله ی شهری شدن مطرح بوده است و نه مسأله ی منع از تدوین و تألیف كه جرجی زیدان فرع بر آن دانسته است. مسأله ای كه بوده است و جرجی زیدان و دیگران به آن شاخ و برگ داده اند یكی ممنوعیت صحابه ی پیغمبر از خروج از مدینه و توطّن در نقطه ی دیگر است و دیگر منع از كتابت احادیث نبوی است، و این هر دو مربوط است به خلیفه ی دوم نه به همه ی خلفای به اصطلاح راشدین. چنانكه می دانیم در قدیمی ترین كتب تاریخ اسلامی اختلاف نظر علی علیه السلام و بعضی دیگر از صحابه از یك طرف و عمر و بعضی صحابه ی دیگر از طرف دیگر در مسأله ی كتابت حدیث ذكر شده است و ما بعداً درباره ی این موضوع سخن خواهیم گفت. خود مساله ی خروج از مدینه و توطن در نقطه ی دیگر- چنانكه می دانیم- وسیله ی علی علیه السلام كه كوفه را دارالخلافه قرار داد و برخی صحابه ی دیگر نقض شد. علیهذا سخن جرجی زیدان «اصلاً» و «فرعاً» بی اساس است.

ادوارد براون نیز مدعی است كه در قرن اول هجری با اینكه شور علمی مسلمانان فوق العاده زیاد بود، كتابی تدوین نشد؛ كلیه ی معلومات سینه به سینه و نسل به نسل شفاهاً منتقل می گشت و قرآن تقریباً تنها اثری بود كه به نثر عربی باقی بود. می گوید:

«كسب علم (در قرن اول هجری) فقط به وسیله ی مسافرت میسر می شد و سفرهایی كه در طلب علم می كردند و در وهله ی اول نخست به مقتضای اوضاع و احوال هر سفر جهات موجبه ای داشت لكن به تدریج سفر رسم شد و سرانجام تقریباً به یك نوع جنون مبدل گردید و احادیثی از قبیل حدیث ذیل مؤید سفرهای علمی شد: پیغمبر فرمود هر كه راهی را در طلب علم طی كند خدا او را به راهی كه به بهشت منتهی می گردد می برد. . .

مكحول اصلاً بنده ای بود در مصر كه چون آزاد گشت حاضر نشد از آن مملكت خارج شود مگر وقتی كه جمیع علوم متداول در مصر را كسب نمود و پس از آنكه به این كار توفیق یافت به حجاز و عراق و شام رفت تا حدیث معتبری درباره ی تقسیم غنایم به دست آورد. . . » [2] ولی این نظر بی اساس است. از مطالعه ی دقیقتر در آثار صدر اسلام معلوم می گردد كه كتابت و یادداشت از زمان پیغمبر اكرم معمول شد و ادامه یافت. مدارك فراوان برای اثبات این مدعا وجود دارد. در پاورقی ترجمه ی فارسی جلد اول تاریخ ادبیات براون، قسمتی از كتاب مصنفات الشیعة الامامیة فی العلوم الاسلامیة تألیف علامه ی فقید شیخ الاسلام زنجانی بر رد نظریه ی امثال براون نقل كرده و خلاف آن را اثبات كرده است [3]. همچنین علامه ی جلیل، مرحوم آیة اللّه سیدحسن صدر (اعلی اللّه مقامه) در كتاب بسیار نفیس تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام كذب و بطلان این نظریه را اثبات كرده اند و ما ضمن مباحث آتیه قسمتی از آنها را نقل خواهیم كرد. فعلاً ما برای پرهیز از اطاله ی سخن از نقل آنها خودداری می كنیم [4].

---