علوم و فرهنگ اسلامی و به طور كلی تمدن اسلامی تدریجاً رشد كرد و بالید و بارور شد، مانند هر موجود زنده كه اول به صورت یك سلول پدید می آید و تدریجاً در اثر استعداد و مایه ی حیاتی كه در آن سلول نهفته است رشد می كند و همراه با رشد خود قسمت قسمت و شاخه شاخه می شود و شكل می گیرد و بالاخره به صورت یك دستگاه متشكل در می آید.

جوشش و جنبش علمی مسلمین در نقطه ی معین و از موضوع معین و به وسیله ی شخص معین آغاز شد. اكنون ببینیم در چه نقطه و مكانی این كار آغاز گشت؟ و نخستین حوزه ی علمی مسلمین در كجا تشكیل شد؟ .

جوشش و جنبش علمی مسلمین از مدینه آغاز شد. اولین كتابی كه اندیشه ی مسلمین را به خود جلب كرد و مسلمین در پی درس و تحصیل آن بودند قرآن و پس از قرآن احادیث بود. این بود كه اولین حوزه ی علمی در مدینه تأسیس شد. برای اولین بار عرب حجاز در مدینه با مسأله ی استادی و شاگردی و نشستن در حلقه ی درس و حفظ و ضبط آنچه از استاد می شنود آشنا شد. مسلمین با حرص و ولع فراوانی آیات قرآن را كه تدریجاً نازل می گشت فرا می گرفتند و به حافظه می سپردند و آنچه را كه نمی دانستند از افرادی كه رسول خدا آنها را مأمور كتابت آیات قرآن كرده بود و به كتّاب وحی معروف بودند می پرسیدند. بعلاوه، بنا به توصیه های مكرر رسول خدا سخنان آن حضرت را كه به سنت رسول معروف بود از یكدیگر فرا می گرفتند.

در مسجد پیغمبر رسماً حلقه های درس تشكیل می شد و در آن حلقه به بحث و گفتگو درباره ی مسائل اسلامی و تعلیم و تعلم پرداخته می شد. روزی رسول خدا وارد مسجد شد و دید دو حلقه در مسجد تشكیل شده است؛ در یكی از آنها افراد به ذكر و عبادت مشغولند و در یكی دیگر به تعلیم و تعلم. پس از آنكه هر دو را از نظر گذراند فرمود: «كِلاهُما عَلی خَیْرٍ وَلكِنْ بِالتَّعْلیمِ اُرْسِلْتُ» یعنی هر دو جمعیت كار نیك می كنند اما من برای تعلیم فرستاده شده ام. رسول خدا آنگاه رفت و در حلقه ای كه آنجا تعلیم و تعلم بود نشست [1] بعد از مدینه، عراق محیط جنب وجوش علمی گشت. در عراق ابتدا دو شهر بصره و كوفه مركز علم بودند اما پس از بنای بغداد، آن شهر مركز علمی شد و در آن شهر بود كه علوم ملتهای دیگر به جهان اسلام منتقل گشت. بعدها ری و خراسان و ماوراء النهر و مصر و شام و اندلس و غیره هر كدام به صورت یك مهد علمی درآمدند. جرجی زیدان پس از آنكه همت و تشویق امرا و حكام مسلمان را به عنوان یك عامل بسیار مؤثر یاد می كند، می گوید:

«دانش پروری و علم دوستی بزرگان اسلام سبب شد كه روز به روز مؤلف و كتاب در قلمرو اسلام فزونی یابد و دایره ی تحقیق وسعت پیدا كند. پادشاه و وزیر و امیر و دارا و نادار و عرب و ایرانی و رومی و هندی و ترك و یهود و مصری و مسیحی و دیلمی و سریانی، در شام و مصر و عراق و فارس و خراسان و ماوراء النهر و سند و افریقا و اندلس و غیره در تمام شبانه روز به تألیف مشغول شدند و خلاصه آنكه هر جا اسلام حكومت می كرد علم و ادب به سرعت پیشرفت می نمود. در این تألیفات گرانبها خلاصه ای از تحقیقات بنی نوع انسان از روزگار پیشین تا آن زمان دیده می شد و مباحث مهمی از علوم طبیعی، الهی، نقلی، ریاضی، ادبی و عقلی در كتب جمع شده بود و در نتیجه ی تحقیقات علمای اسلام، علوم مزبور دارای شعب متعدد گشت. » [2] اوایل كار كه علوم بیگانه ترجمه و نقل می شد، اكثریت دانشمندان را علمای مسیحی بالأخص مسیحیان سریانی تشكیل می دادند، ولی تدریجاً مسلمین جای آنها را گرفتند. جرجی زیدان می گوید:

«خلفای عباسی در دوره ی نهضت، تخم علم و ادب را در بغداد افشاندند و میوه و محصول آن به تدریج در خراسان و ری و آذربایجان و ماوراء النهر و مصر و شام و اندلس و غیره به دست آمد، و در عین حال بغداد كه مركز خلافت و ثروت اسلامی بود تا مدتی مثل سابق مركز دانشمندان ماند و گذشته از پزشكان مسیحی كه در خدمت خلفا به ترجمه و طبابت مشغول بودند، عده ای از دانشمندان مسلمان نیز از بغداد برخاستند، ولی به طور كلی دانشمندان عالیقدر مقیم بغداد بیشتر مسیحیان بودند كه از عراق و سایر نقاط برای استخدام در دستگاه خلفا به بغداد می آمدند. دانشمندان مسلمان غالباً در خارج بغداد ظهور كردند، بخصوص موقعی كه مملكتهای كوچك اسلامی پدید آمد و فرمانروایان آن ممالك به تقلید خلفا در ترویج علم و ادب كوشش نمودند و دانشمندان را به مراكز فرماندهی خود: قاهره، غزنین، دمشق، نیشابور، استخر و غیره دعوت كردند. نتیجه این شد كه رازی از ری، ابن سینا از بخارا (تركستان) ، بیرونی از بیرون (سند) ، ابن جلیل گیاه شناس، ابن باجه ی فیلسوف، ابن زهره ی پزشك و خاندان وی و ابن رشد فیلسوف و ابن رومیه ی گیاه شناس از اندلس برخاستند. » [3] پس سلول اول علوم و فرهنگ اسلامی در مدینه به وجود آمد و نخستین نقطه ای كه این بذر در آنجا پاشیده شد شهر مدینه بود.

---