صحنه ی علم و فرهنگ وسیعترین و پرشورترین میدانهای خدمات ایرانیان به اسلام است.

سرعت پیشرفت و توسعه، كلیت و شمول و همه جانبگی، شركت طبقات مختلف اجتماع، اشتراك مساعی ملل گوناگون، چیزهایی است كه اعجابها را در مورد تمدن اسلامی سخت برانگیخته است. جرجی زیدان می گوید:

«عربها (مسلمانان) در مدت یك قرن و اندی مطالب و علومی به زبان خود (عربی) ترجمه كردند كه رومیان در مدت چندین قرن از انجام آن عاجز بودند. آری، مسلمانان در ایجاد تمدن شگفت آور خود در غالب موارد به همین سرعت پیش رفته اند. » [1] مسلمین علومی را كه در فهم و درك قرآن و سنت بدانها نیاز داشتند از قبیل علم قرائت، تفسیر، كلام، فقه، حدیث، نحو، صرف، معانی، بیان، بدیع، سیره ی نبوی و غیراینها ابداع و اختراع كردند و اگر اقتباس كردند اقتباسشان ناچیز بوده است؛ و علومی را كه محصول تمدن آن روز و نتیجه ی مساعی و زحمات ملل دیگر بود از طبیعی و ریاضی و نجوم و طب و فلسفه و غیره برای خود ترجمه و نقل كردند و بر آنها افزودند. جرجی زیدان می گوید:

«یكی از مزایای تمدن اسلامی این است كه علوم پراكنده ی یونان و ایران و هند و كلده را به عربی نقل كرد و چیزهایی بر آن افزود و آن را ترقی داده كامل كرد. » [2] و هم او می گوید:

«مسلمانان قسمت عمده ی علوم فلسفی و ریاضی و هیئت و طب و ادبیات ملل متمدن را به زبان عربی ترجمه و نقل كردند و از تمام زبانهای مشهور آن روز و بیشتر، از یونانی و هندی و فارسی كتابهایی ترجمه كردند و در واقع بهترین معلومات هر ملتی را از آن ملت گرفتند. مثلاً در قسمت فلسفه و طب و هندسه و منطق و هیئت از یونان استفاده نمودند، و از ایرانیان تاریخ و موسیقی و ستاره شناسی و ادبیات و پند و اندرز و شرح حال بزرگان را اقتباس كردند، و از هندیان طب (هندی) و حساب و نجوم و موسیقی و داستان و گیاه شناسی آموختند، از كلدانیان و نبطیها كشاورزی و باغبانی و سحر و ستاره شناسی و طلسم فرا گرفتند، و شیمی و تشریح از مصریان به آنان رسید و در واقع عربها (مسلمین) علوم آشوریان و بابلیان و مصریان و ایرانیان و هندیان و یونانیان را گرفته و از خود چیزهایی بر آن افزودند و از مجموع آن علوم و صنایع و آداب، تمدن اسلام را پدید آوردند. » [3]

---