برای اینكه درجه ی خلوص و صمیمیت ایرانیان را نسبت به اسلام كشف كنیم، یك وسیله ی خوب در دست داریم و آن این است كه ببینیم در جریانهای مخالفی كه از اوایل قرن دوم هجری در زمینه ی اصول و مسائل اسلامی رخ داد، ایرانیان چه نوع عكس العملی نشان دادند؛ آیا آنها را تأیید و تقویت كردند یا به مبارزه علیه آنها برخاستند؟ .

سه جریان مخالف در آن عصر به چشم می خورد:

یكی جریان زندقه و زنادقه است. زنادقه طبقه ای بودند كه اوایل قرن دوم ظهور كردند و از ریشه با توحید و سایر اصول اسلامی مخالفت می ورزیدند و در تخریب مبانی اعتقادی اسلامی سخت می كوشیدند.

دیگر جریان عنصرپرستی عربی است كه امویان سلسله جنبان آن بودند و مهمترین اصل اجتماعی اسلامی را عملاً زیر پا گذاشتند.

سوم شیوع لهو و غنا و عیاشی است كه آن نیز به وسیله ی امویان رایج شد و در زمان عباسیان بیشتر توسعه یافت. این سه جریان به ترتیب مربوط بود به اصول اعتقادی و اصول اجتماعی و اصول اخلاقی و عملی اسلام، و اتفاقاً در هر سه جریان پای ایرانیان در میان است.

مسأله ی پیدایش زندقه در قرن دوم هجری از جنبه های مختلف مورد توجه مورخین اجتماعی قرار گرفته است.

اولاً این كلمه چه كلمه ای است و چه ریشه ای دارد؟ آیا كلمه ی «زندیق» معرّب كلمه ی «زندیك» است یا ریشه ی دیگر دارد؟ و به هرحال به چه اشخاصی زندیق می گفته اند؟ آیا مقصود اتباع مانی می باشند؟ یا مقصود ایرانیانی هستند كه به دین قدیم خویش باقی مانده بودند اعم از زردشتی و مانوی و مزدكی؟ و یا مقصود طبقه ای بوده اند كه منكر ماوراء طبیعت و قهراً منكر همه ی ادیان بوده اند و به مانویت نیز اعتقاد نداشته اند؟ .

قدر مسلّم این است كه به همه ی اینها كلمه ی زندیق اطلاق شده است. حتی به گروهی از مسلمانان كه عملاً لاابالی و اهل فسق و فجور بوده اند و متدینین را به باد تمسخر می گرفته اند و احیاناً از باب دهن كجی به زهاد و متدینین، سخنانی به نظم و یا به نثر از آنها صادر شده كه توهین به اسلام تلقی شده نیز زندیق گفته شده است.

سابقه ی زندقه در میان عرب از كی است؟ آیا عرب بعد از اسلام در اثر اختلاط با ملل دیگر خصوصاً ایرانیان، با زندقه آشنا شده یا قبل از اسلام نیز با زندقه آشنا بوده است؟ .

راجع به معنی و مفهوم اصلی این كلمه، عقیده ی محققین این است كه در ابتدا فقط در مورد مانویان به كار می رفته و بعد در مورد دهریین و یا مجوس و بعد درباره ی هر مرتدی به كار رفته است.

از نظر سابقه نیز گفته می شود كه از قبل از اسلام در میان عرب سابقه داشته است.

از كتاب المعارف ابن قتیبه و الاعلاق النفیسه ابن رسته، نقل شده كه قریش در جاهلیت به وسیله ی اعراب حیره كم و بیش با آن آشنا بوده است.

به هرحال گروهی در قرون اولیه ی اسلامی نام برده می شوند كه برخی ایرانی و برخی عرب اند و متهم به زندقه بوده اند از قبیل عبد الكریم بن ابی العوجاء، صالح بن عبد القدوس، ابوشاكر دیصانی، ابن الراوندی، بشار بن برد، عبد اللّه بن مقفع، یونس بن ابی فروة، حماد عجرد، حماد راویة، حماد بن زبرقان، یحیی بن زیاد، مطیع بن ایاس، یزدان بن باذان، یزید بن الفیض، افشین، ابونواس، علی بن الخلیل، ابن مناذر، حسین بن عبد اللّه بن عبیداللّه بن عباس، عبد اللّه بن معاویة بن عبد اللّه بن جعفر، داود بن علی، یعقوب بن فضل بن عبد الرحمن مطلبی، ولید بن یزید بن عبد الملك، ابومسلم خراسانی، برامكه.

بعضی از نامبردگان از قبیل ابن ابی العوجاء قطعاً به ماوراء ماده و طبیعت معتقد نبوده اند. از نظر احادیث شیعه كه حاكی از مباحثات و احتجاجاتی است كه این مرد با ائمه ی اطهار و اصحاب ائمه می كرده است جای تردید نیست كه وی منكر ماوراء ماده و طبیعت بوده است. زندیق بودن بعضی از افراد دیگر نیز كه نامشان برده شد جای تردید نیست، ولی زندیق بودن برخی دیگر از آنان سخت مورد تردید است.

از قرائن به دست می آید كه پیدایش گروهی زندیق به معنی مانوی و دو خدایی و معتقد به دو اصل نور و ظلمت، و یا به معنی دهری و منكر ماوراء طبیعت و ماده دستاویزی برای رجال سیاست و برخی متنفذین دیگر شد كه دشمنانشان را با این نام و این بهانه از بین ببرند. لهذا به هیچ وجه نمی توان اعتماد كرد كه همه ی كسانی كه مورد این اتهام واقع شده اند واقعاً زندیق بوده اند. خصوصاً اینكه در میان متهمان افرادی دیده می شوند كه به زهد و نیكی و وفاداری به اسلام معروفند؛ برخی از آنها از شیعیان مخلص و مورد عنایت اهل البیت می باشند و دشمن سرسخت خلفا.

بدیهی است كه چنین كسانی طبعاً از طرف دستگاه خلافت مورد اتهام قرار می گیرند.

برخی صرفاً به خاطر اشتغال به علوم عقلی مورد این اتهام واقع شدند.

ابن الندیم در الفهرست ضمن شرح حال ابوزید احمد بن سهل بلخی، می گوید:

«وی متهم به زندقه بود» ، و از یكی از دوستان نزدیكش نقل می كند كه:

«این مرد مظلوم بود، مردی بود موحد و خداپرست، من بهتر از دیگران او را می شناسم، با هم بزرگ شدیم، علت شهرتش به زندقه اشتغال به منطق بود، ما با هم منطق خواندیم و هیچ كدام تمایلی به الحاد نداشتیم. » [1] احمد امین [2]از الاغانی نقل می كند كه:

«حمید بن سعید از چهره های نمایان معتزله بود. در برخی از مسائل با ابن ابی دواد، قاضی القضاة معروف دوره ی معتصم مخالفت كرد. ابن ابی دواد ذهن معتصم را درباره ی او خراب كرد كه او شعوبی و زندیق است. » درباره ی ابن مناذر نیز از شخصی نقل می كند كه در مجلس یونس بن ابی فروة رسماً او را در ردیف زنادقه معرفی می كردند. تصادفاً آن شخص به مسجد می رود و می بیند ابن مناذر تنها در گوشه ای مشغول نماز است.

افشین را به زندقه متهم كردند، ولی عقیده ی بعضی از مورخین این است كه زندقه پاپوشی بود كه رقبای سیاسی افشین برای او ساختند.

منصور دوانیقی خلیفه ی عباسی و سفیان بن معاویه ی مهلبی حاكم بصره، هر كدام به علت خاصی دشمن عبد اللّه بن مقفع شدند و سفیان با دستور محرمانه ی منصور او را كشت و بعد گفتند اسلام ابن مقفع ظاهری بوده و باطناً زندیق بوده است. ابن مقفع مردی دانشمند بوده و كتب مانی را به عربی ترجمه كرده است. از برخی نوشته هایش برمی آید كه نسبت به اسلام وفادار بوده است. بدیهی است كه تنها ترجمه ی كتب مانی و یا شركت در حلقات زنادقه دلیل زندیق بودن نیست.

می گویند اصمعی تا برامكه در اوج عزت بودند گرد آنها می چرخید و آنان را مدح و ثنا می گفت؛ پس از آنكه ستاره ی اقبال برامكه غروب كرد آنها را هجو كرد و زندیق خواند.

مهدی عباسی قهرمان مبارزه با زنادقه شمرده می شود. او بود كه عده ی زیادی از آنها را كشت و مدعی بود كه جدش عباس بن عبد المطلب در عالم رؤیا دستور ازبین بردن آنها را به او داده است. ولی بشار بن برد كه در دستگاه مهدی و مورد علاقه ی او بود، با اینكه به این سمت معروف بود و عمر هشتاد ساله ی خود را به زندقه گذرانده بود، مورد تعرض واقع نمی شد. مهدی كوشش می كرد كه سخنان بشار را نزد فقیهان توجیه و تأویل كند، تا وقتی كه بشار به حریم سیاست وارد شد و در یك رباعی خطاب به بنی امیه مهدی را هجو كرد. در این وقت بود كه احساسات ضد زندقه ی مهدی به جوش آمد و فرمان داد او را تازیانه زدند تا هلاك شد.

اكنون ببینیم عكس العمل ایرانیان مسلمان در برابر زندقه و زنادقه چه بوده است؟ .

با آنكه ریشه ی زندقه در میان اقلیتی از ایرانیان بود، زندقه در محیط ایران رشد نكرد و از طرف خود ایرانیان سخت با آن مبارزه شد، این مبارزه هم از وجهه ی كلامی از طرف متكلمین مسلمان ایرانی پیداست و هم از وجهه ی فقهی و به وسیله ی فقهای مسلمان ایرانی.

چنانكه می دانیم عراق مركز ایرانیان و فقهای ایرانی بود. فقهای عراق از سایرفقها [3]عكس العمل شدیدتری نسبت به زندقه و زنادقه نشان می دادند. ابوحنیفه و اتباعش ایرانی و مقیم عراق بودند، برخلاف شافعی و اتباعش. فتوای شافعی از فتوای حنفیها درباره ی زنادقه ملایمتر است. مسأله ای است در فقه در باب قبول توبه ی مرتد؛ برخی از فقها فرقی میان مرتد و زندیق نمی گذارند، توبه ی هر دو را مقبول می دانند. شافعی از این دسته است. اما برخی دیگر توبه ی زندیق را نامقبول می شمارند. ابوحنیفه در یكی از دو قولش این رأی را انتخاب كرده است.

می گویند اتباع ابوحنیفه كه در عراق می زیستند با جزم بیشتری از خود ابوحنیفه به عدم قبول توبه ی زنادقه فتوا می دادند و این فتوا به عنوان عكس العمل شدید ایرانیان نسبت به زنادقه شناخته شده است.

اما جریان دوم یعنی تبعیضات نژادی و تفاخرات قومی كه بر ضد اصل مسلّم مساوات اسلامی بود، این انحراف به وسیله ی اعراب به وجود آمد. سیاست امویها بر اصل تفوق عرب بر غیرعرب پایه گذاری شد. معاویه به صورت بخشنامه به همه ی عمّال خویش اطلاع داد كه برای عرب حق تقدم قائل شوند.

این عمل ضربه ی مهلكی بر پیكر اسلام وارد كرد. منشأ اصلی تجزیه شدن حكومت اسلامی به صورت حكومتهای كوچك، همین كار بود. بدیهی است كه هیچ ملتی حاضر نیست تفوق و قیمومت ملت دیگر را بپذیرد. ایرانیان اسلام را پذیرفته بودند نه عرب را. اسلام از آن جهت مقبول همه ی ملتها بود كه علاوه بر سایر مزایایش رنگ قومی و نژادی نداشت، جهانی و انسانی بود. ایرانیان و همچنین سایر مسلمانان غیرعرب به هیچ وجه حاضر نبودند سیادت عرب را بپذیرند.

عكس العمل ابتدایی كه ایرانیان در مقابل این تبعیضات نشان دادند بسیار منطقی و انسانی بود. آنها عرب را به كتاب خدا دعوت كردند. گفته ی رسول خدا راست آمد كه فرمود: «به خدا قسم آخر كار، عجم شما را به دین اسلام و كتاب خدا دعوت خواهد كرد آنچنانكه در اول كار آنها را به كتاب خدا دعوت كردید» [4]. در قیامهایی كه در صدر اسلام از طرف مسلمانان ایرانی صورت گرفت، سخن از تساوی انسانهاست نه فضیلت عجم بر عرب.

نهضت سیاه جامگان خراسان علیه مظالم و تبعیضات اموی به نام اسلام و عدل اسلامی آغاز گشت نه به نام دیگر. داعیان و نقیبان عباسیان كه مخفیانه به دعوت می پرداختند دم از عدل اسلامی می زدند و مردم را به «الرضی من آل محمد» می خواندند. رایتی كه برای مردم خراسان از طرف صاحب دعوت- كه نامش مخفی نگه داشته می شد- رسید سیاه بود و آیه ی مباركه ی: «أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اَللّهَ عَلی نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ» [5]بر آن ثبت بود.

در آغاز نهضت، نه نام آل عباس در میان بود و نه نام ابومسلم و نه نام قومیت ایرانی و نه نام دیگر؛ تنها نام اسلام و قرآن و اهل بیت و عدل و مساوات اسلامی مطرح بود و هیچ شعاری در بین نبود جز شعارهای مقدس اسلامی. ابومسلم بعدها از طرف ابراهیم امام معرفی شد. در یكی از سفرها كه داعیان عباسی مخفیانه به مكه آمدند و با ابراهیم امام ملاقات كردند، او ابومسلم را كه هیچ معلوم نیست كی است، اهل كجاست، عرب است یا ایرانی، معرفی كرد و چون ابومسلم در خراسان ظهور كرد به نام ابومسلم خراسانی معروف شد! .

برخی تاریخ نویسان ایرانی اخیراً كوشش دارند كه همه ی موفقیتهای قیام سیاه جامگان را مرهون شخصیت ابومسلم معرفی كنند. شك نیست كه ابومسلم سردار لایقی بوده است، ولی آن چیزی كه زمینه را فراهم كرد چیز دیگر بود. گویند ابومسلم در مجلس منصور آنگاه كه مورد عتاب قرار گرفت، از خدمات خویش در راه استقرار خلافت عباسی سخن راند و كوشش كرد با یادآوری خدمات خود منصور را رام كند. منصور پاسخ داد كه اگر كنیزی بر این امر دعوت می كرد موفق می شد، و اگر تو به نیروی خودت می خواستی قیام كنی از عهده ی یك نفر هم برنمی آمدی.

هر چند در بیان منصور اندكی مبالغه است، اما حقیقت است و به همین دلیل منصور توانست ابومسلم را در اوج عزت و قدرتش بكشد و آب هم از آب تكان نخورد.

عباسیان با تحریك احساسات اسلامی ایرانیان قیام را رهبری كردند و آنجا هم كه با قرائت آیه ی: «أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا» مظالم امویان را بر می شمردند، بیشتر از مظلومیت آل محمد سخن می گفتند تا مظلومیتهای خود ایرانیان.

در سال 129، روز عید فطر كه سیاه جامگان علناً در بلاد ماوراء النهر قیام كردند، قیام خویش را ضمن خطبه ی نماز عید اعلام كردند و نماز عید را مردی به نام سلیمان بن كثیر كه خود عرب است و ظاهراً از دعات عباسیان است خواند. شعار این قوم كه هدف آنها را مشخص می كرد آیه ی كریمه ی: «یا أَیُّهَا اَلنّاسُ إِنّا خَلَقْناكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَ أُنْثی وَ جَعَلْناكُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اَللّهِ أَتْقاكُمْ» [6]بود، و به مناسبت كلمه ی «شعوباً» كه در این آیه ی كریمه آمده است و بنا به گفته ی مفسرین اشاره به مردمی است كه اجتماعاتشان رنگ قبیله ای ندارد، ایرانیان كه طرفدار تسویه و مخالف تبعیض بودند «شعوبیه» نامیده شدند.

این نوع عكس العمل در مقابل آن انحراف عربی، صددرصد اسلامی و نشانه ی صمیمیت ایرانیان نسبت به اسلام بود. اگر ایرانیان نسبت به اسلام صمیمیت نمی داشتند كافی بود كه آنها هم مانند اعراب بر ملیت و قومیت خویش و تاریخ خویش تكیه كنند و در این جهت مسلّماً گوی سبقت را می ربودند، زیرا افتخارات نژادی ایرانیان بسی بیشتر از اعراب بود. اما این كار را نكردند و از عرب به اسلام پناه بردند نه به چیز دیگر.

البته نهضت شعوبیگری تدریجاً یك مسیر انحرافی پیدا كرد، در مسیری افتاد كه نهضت قومیت عربی افتاده بود؛ یعنی در مسیر تفاخرات قومی و نژادی و تفوق نژاد ایرانی بر سایر نژادها خصوصاً بر نژاد عرب افتاد و احیاناً از حدود نژادپرستی تجاوز كرد و تا زندقه كشیده شد.

ولی همینكه شعوبیگری به این مرحله رسید، توده ی مردم ایران و علمای باتقوای ایرانی شعوبیگری را سخت محكوم كردند و از آن تبری جستند؛ یعنی بار دیگر با یك عكس العمل اسلامی از طرف ایرانیان در مقابل یك انحراف كه از میان خودشان برخاسته و رشد كرده بود مواجه می شویم. علت شكست شعوبیگری هم همین بود. اگر ایرانیان مسیر اولی را حفظ می كردند، خدمت بزرگی به جهان اسلام عموماً و خودشان خصوصاً می كردند.

برخی از ایرانیان آنچنان از این نوع شعوبیگری ناراحت و متأسف بودند و آن را خطری برای اسلام تلقی می كردند كه علیرغم نژاد و قومیت خودشان، له اعراب تعصب می ورزیدند، و این یكی از شگفتیهای تاریخ و از نشانه های نفوذ عمیق اسلام در روح ایرانی است.

زمخشری صاحب كتاب كشّاف از اكابر علمای ایران و از نوابغ روزگار است. وی اصلاً اهل خوارزم خراسان است و به مناسبت اینكه عمر خویش را در مجاورت بیت اللّه گذراند و مجاور كعبه بود لقب «جاراللّه» یافت. این مرد مقدمه ی كتاب المفصّل خویش را كه در نحو و صرف است چنین آغاز می كند:

اللّه احمد علی ان جعلنی من علماء العربیة و جبلنی علی الغضب للعرب و العصبیة، وابی لی ان اتفرد عن صمیم انصارهم و امتاز، و انضوی الی لفیف الشعوبیة و انحاز، و عصمنی من مذهبهم الذی لم یجد علیهم الاّ الرشق بالسنة اللاعنین و المشق باسنة الطاعنین.

تنها خدای را سپاس می گزارم كه مرا از دانشمندان فن ادب عربی قرار داد و در سرشت من طرفداری از عرب را به ودیعت نهاد، به لطف خودش نخواست كه من از یاران جدی آنها جدا و بركنار بمانم و در دام شعوبیه گرفتار آیم. مرا حفظ كرد از مذهب شعوبیه كه سودی به آنها نبخشید جز تیرباران شدن با زبان لعنت كنندگان و پاره پاره شدن با نیزه ی طعن زنندگان.

از جمله ی اخیر زمخشری معلوم می شود كه شعوبیگری از نظر توده ی ایرانی، آن اندازه محكوم و مردود بوده است كه نصیب طرفدارش جز لعنت و نفرین و ملامت نبوده است.

ثعالبی نیشابوری صاحب كتاب یتیمة الدهر ، متوفّی در سال 429 هجری قمری كه او نیز از اكابر و مفاخر علمای مسلمان ایران است، مانند زمخشری بلكه بیشتر و به حد افراط در مقدمه ی كتاب سرّ الادب فی مجاری كلام العرب علیه شعوبیه و به نفع اعراب شعار می دهد و مانند یك عرب متعصب از فضیلت و تقدم عرب بر غیرعرب دم می زند. پس از حمد و ثنای الهی و درود بر پیامبر گرامی، چنین می گوید:

«هركس خدا را دوست بدارد پیامبرش محمد مصطفی (ص) را نیز دوست می دارد، و هركس كه پیامبر را دوست بدارد عرب را دوست می دارد، و هر كه عرب را دوست بدارد زبان عربی را كه بهترین كتابها بر بهترین انسانها به آن زبان نازل شده است دوست می دارد، و هر كه زبان عربی را دوست بدارد به آن اهتمام می ورزد. هركس كه خداوند او را به اسلام هدایت كند معتقد می شود كه محمد (ص) بهترین پیامبران، اسلام بهترین طریقه ها و عرب بهترین ملتها و زبان عربی بهترین زبانهاست. » نظر ثعالبی درباره ی اینكه «عرب بهترین ملتهاست» نظر نادرستی است. هیچ ملازمه ای نیست میان اینكه كسی به اسلام ایمان داشته باشد و میان اینكه معتقد شود عرب بهترین قوم است. برعكس، این طرز تفكر بر ضد ایمان به اسلام است.

ملازمه از آن طرف است؛ یعنی ملازمه است میان ایمان به اسلام و ایمان به اینكه هیچ قومی از قوم دیگر به موجب قومیت برتر نیست. برتری به حكم صریح قرآن یا به علم است:

«هَلْ یَسْتَوِی اَلَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ اَلَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ» [7].

و یا به تقوا است:

«إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اَللّهِ أَتْقاكُمْ» [8].

و یا به عمل و مجاهدت است:

«فَضَّلَ اَللّهُ اَلْمُجاهِدِینَ عَلَی اَلْقاعِدِینَ أَجْراً عَظِیماً» [9].

علاقه به زبان عربی نیز- برخلاف ادعای ثعالبی و صغرا و كبرایی كه ترتیب داده است- مولود علاقه به قوم عرب نیست، بلكه مستقیماً مولود علاقه به قرآن كریم و رسول اكرم است. ولی این مسیر انحرافی كه برای امثال ثعالبی پیدا شده است عكس العمل افراطهای شعوبیه است.

ابوعبیده معمر بن مثنی كه از متكلمین معروف قرن دوم است و ایرانی است نیز تعصب عربی دارد و عجم را تحقیر می كند. كتابی از او یاد می شود به نام مقاتل فرسان العرب. .

از آن طرف، مسعودی مورخ معروف عرب، صاحب كتاب مروج الذهب و كتاب التنبیه والاشراف كه از نوادگان عبد اللّه بن مسعود (صحابی بزرگوار معروف) است و در نیمه ی اول قرن چهارم وفات یافته است، به معارضه با ابوعبیده برمی خیزد و كتابی به نام مقاتل فرسان العجم تألیف می كند. مسعودی در كتاب التنبیه والاشراف [10] در ذكر ملوك ساسانی می گوید:

«بیست وچهارم شهر براز است كه چهل روز سلطنت كرد، و ما داستان او و علت كشته شدنش و كشته شدن غیر او از شجاعان و دلاوران ایرانی را از كسانی كه فضیلت و شجاعت و تاریخچه های پرافتخارشان مورد اتفاق است در كتاب خویش به نام مقاتل فرسان العجم كه بر ضد كتاب مقاتل فرسان العرب ابوعبیده معمر بن مثنی تألیف كرده ایم، نوشته ایم. » مسعودی عرب مسلمان به حكم اینكه می بیند بی انصافی له اعراب و علیه ایرانیان صورت گرفته است، به نفع ایرانیان كتاب تألیف می كند. این نیز از شگفتیهای اسلام است.

فعلاً هدف ما تحقیق كامل درباره ی ماهیت شعوبیگری و عكس العملهای موافق و مخالفی كه به وجود آورد و در نهایت امر منقرض شد نیست؛ این كار وقت و فرصت بیشتری می خواهد. هدف ما این است كه شعوبیگری در ابتدا یك نهضت و عكس العمل مقدسی بود از طرف ایرانیان علیه تبعیضات نژادی عربی. بعد كه خودش به واسطه ی یك اقلیت معدودی از ایرانیان از مسیر اصلی منحرف شد و رنگ تعصب قومی به خود گرفت و احیاناً رنگ زندقه و ضداسلامی یافت، از طرف توده ی مردم ایران و علمای متقی ایرانی محكوم و مردود شناخته شد و در حدود هزار سال پیش دنباله اش بریده شد. گرچه امروز پس از هزار سال، استعمار می خواهد این مرده هزار ساله را زنده كند ولی هرگز موفق نخواهد شد.

جریان سوم ضداسلامی صدر اول كه ایرانیان بیش از سایر اقوام دیگر عكس العمل مخالف نشان دادند، شیوع فراوان لهو و غنا و عیاشی بود.

غنا و موسیقی در ایران سابقه ی طولانی دارد؛ مردم این مرز و بوم با آن مأنوس بودند. در كتاب تاریخ ایران [11] ، مشیرالدوله می نویسد:

«بهرام گور از هند دوازده هزار رامشگر آورد. » فجرالاسلام از تاریخ حمزه ی اصفهانی نقل می كند كه:

«بهرام دستور داد مردم نصف روز كار كنند و نیمی دیگر را به عیش و عشرت بگذرانند، باده بنوشند و نوای موسیقی بنوازند. از این رو مقام آوازه خوانان اوج یافت. روزی بر گروهی عبور كرد كه می نوشیدند ولی نمی نیوشیدند. پرسید: كو آوازه خوان؟ جواب دادند: می خواستیم از وجودشان استفاده كنیم، اما هزینه شان به واسطه ی كمیابی زیاد است. بهرام نامه ای به پادشاه هند نوشت و رامشگر خواست. دوازده هزار رامشگر از هند آمدند و بهرام آنها را به شهرهای ایران تقسیم نمود. » عرب با موسیقی و غنا جز به صورت بسیط و ساده اش آشنا نبود؛ پس از امتزاج با ایرانیان، لهو و غنا بسرعت انتشار یافت. عجب این است كه سرزمین حجاز از خود سرزمینهای عراق و شام كه مركز اصلی این صنعت بود جلو افتاد. حجاز از نیمه ی دوم قرن اول هجری، هم مركز فقه و حدیث بود و هم مركز لهو و موسیقی. امرا و حكام و متمكنین اموی سخت از لهویات ترویج می كردند و به آنها سرگرم بودند. برعكس، ائمه ی اهل البیت علیهم السلام شدیداً مخالفت كردند كه در فقه و حدیث شیعه منعكس است.

از ائمه ی اطهار كه بگذریم، اگر مطلب را در سطح عامه ی مردم بررسی كنیم می بینیم توده ی مسلمان ایرانی و همچنین علمای ایرانی نژاد با آنهمه سوابق ملی در این كار، بیش از توده ی عرب و علمای عربی نژاد عكس العمل مخالف نشان دادند.

درباره ی مالك بن انس، امام معروف اهل سنت كه نژاد عرب دارد، نوشته اند كه در آغاز كار می خواست رشته ی موسیقی را تعقیب كند. مادرش او را منع كرد و گفت:

چون چهره و قیافه ای زیبا نداری بهتر است رشته ی فقه را دنبال كنی. همین كار را كرد [12] احمد امین پس از اینكه می نویسد: حجاز، هم مركز فقه و حدیث بود و هم مركز لهو و غنا، و می گوید: طبیعی است كه مركز فقه و حدیث باشد اما چطور شد كه مركز لهو و غنا شد؟ می گوید:

«شاید علت این جریان، خوش طبعی و رقت احساسات اهل حجاز بوده است. حتی فقهای حجاز [13]در این مسأله از فقهای عراق آسانگیرتر بودند. ما قبلاً گفته ایم كه در عراق همه ی تشددها و تعصبها و سختگیریهای مسائل دینی مولود ایرانیان بود؛ آنان بودند كه نسبت به حریم دین حساسیت بیشتری نشان می دادند. » آنگاه داستان ذیل را از كتاب اغانی ابوالفرج اصفهانی نقل می كند:

«عبیداللّه بن عمر عمری گفت: به سفر حج رفته بودم. زنی زیبا دیدم كه برخلاف دستور اسلام، در حال احرام لودگی می كرد و سخنان زشت بر زبان می آورد. من نزدیك شدم و گفتم: كنیز خدا! آیا فراموش كرده ای كه به حج آمده ای؟ از خدا نمی ترسی كه در حال احرام چنین سخنان زشت به زبان می آوری؟ زن نقاب از چهره ی زیبای خویش كه خورشید را به سخره می گرفت برافكند، آنگاه گفت: عموی عزیزم! درست تماشا كن و ببین من از كسانی هستم كه مصداق گفته ی شاعرم:

یعنی از آن زنان است كه به خاطر خدا به حج نیامده اند، بلكه آمده اند بی گناهان و بی خبران را بكشند.

عبیداللّه كه خود از فقها و عبّاد به شمار می رفت و نسب به عمر بن الخطاب می برد گفت: اما من در این سفر دعا می كنم كه خداوند چهره بدین زیبایی را معذب نسازد.

این خبر برای سعید بن مسیب، از فقهای مدینه نقل شد. وی گفت: به خدا قسم اگر این زن با یكی از اهل عراق مواجه شده بود اینچنین جواب نمی داد، در پاسخش می گفت: دورشو، خداوند تو را زشت گرداند. اما چه باید كرد، خوش طبعی مردم حجاز است. » [14] و هم از اغانی نقل می كند كه:

«ابن جریح، یكی دیگر از فقهای مدینه نشسته بود و گروهی كه در آن میان عبد اللّه بن مبارك و جماعتی از عراقیها بودند، نزدش نشسته بودند و او سخن می گفت. در این بین یكی از مغنیان رسید. ابن جریح از او خواست كه برایش تغنی كند. او عذر آورد. ابن جریح اصرار كرد. مقداری تغنی كرد، اما احساس كرد كه مستمعین را ناخوش آمد؛ كوتاه كرد و گفت: اگر نبود حضور این گرانجانان، بیشتر می ماندم و تو را به طرب می آوردم.

ابن جریح رو كرد به حضار و گفت: مثل اینكه شما كار مرا زشت دانستید.

عبد اللّه بن مبارك كه از فقهای ایرانی نژاد است گفت: آری، ما در عراق با اینها مخالفیم. . . » [15] آنچه تأمل را برمی انگیزد این است كه اولاً ایرانیان اهل فن غنا و موسیقی بودند و در آن كار سابقه ی زیادی داشتند و عادتاً آنها می بایست از نظر شرعی دنبال توجیه و تأویلی بروند و لااقل تسامح به خرج دهند. ثانیاً شیوع لهو و غنا در حجاز به وسیله ی ایرانیان صورت گرفت؛ مغنیان معروف آن عصر بیشتر ایرانی بوده اند؛ در عین حال در جو مذهبی آن روز، ایرانیان بیش از سایر ملتها تورّع و پرهیزكاری نشان داده اند.

همچنانكه اشاره كردیم، محل بحث جوّ و محیط مذهبی است، اما محیطهای غیرمذهبی مانند دربار هارون و دستگاه برامكه شكل دیگر بود.

---