اكنون وارد اصل مطلب می شویم و آن اینكه ایرانیان خدمات بسیار شایانی به اسلام كرده اند و آن خدمات از روی صمیمیت و اخلاص و ایمان بوده است. ما اول درباره ی صمیمیت و اخلاص ایرانیان بحث می كنیم، سپس به شرح خدمات آنان می پردازیم.

درباره ی صمیمیت ایرانیان نمی خواهیم مبالغه كنیم؛ ما مدعی نیستیم كه همه ی ایرانیان نسبت به اسلام مخلص و صمیمی بوده اند و همه ی خدماتی كه صورت گرفته است از روی كمال صفا و صمیمیت نسبت به اسلام بوده است؛ آنچه ما مدعی هستیم این است كه اكثریت قریب به اتفاق ایرانیان نسبت به اسلام صمیمی بوده اند و انگیزه ای جز خدمت به اسلام نداشته اند و در این جهت هیچ یك از ملل اسلامی اعم از عرب و غیرعرب، به ایرانیان نمی رسد و شاید ایرانیان در دنیا نظیر نداشته باشند؛ یعنی هیچ ملتی نسبت به هیچ دینی و آیینی این اندازه خدمت نكرده و صمیمیت به خرج نداده است.

یك ملت را می توان با زور مطیع كرد، اما نمی توان با زور جهش و جنبش و عشق و ایمان در او به وجود آورد. قلمرو زور و زر محدود است. شاهكارهای بشری تنها و تنها معلول عشق و ایمان است. برخی چنین وانمود می كنند كه انگیزه و محرك ایرانیان در جوشش و جنبش فوق العاده ی فرهنگی اسلامی، جبران شكستی بود كه از جنبه ی نظامی در میدانهای قادسیه و جلولا و حلوان و نهاوند از عرب خورده بودند. ایرانیان دانستند كه شكست نظامی شكست نهایی نیست، شكست نهایی شكست ملی و فرهنگی است.

ایرانیان تحت تأثیر احساسات ملی برای اینكه در مقابل اقوام دیگر خصوصاً ملت عرب، خودی نشان بدهند و ضمناً افكار و آداب خویش را با صبغه ی اسلامی حفظ كنند، دست به فعالیت فرهنگی زدند. به عبارت دیگر، چون اسلام را به عنوان یك واقعیت نتوانستند نپذیرند، به فكر افتادند آن را ایرانی كنند و برای این مقصود راهی بهتر از قبضه كردن شؤون علمی اسلامی نبود.

ما معتقدیم این گونه تفسیر صددرصد دور از واقعیت است، زیرا اولاً همچنانكه قبلاً بیان كردیم سابقه ی خدمات ایرانی به اسلام به قبل از شكستهای نظامی می رسد.

آنچه ایرانیان بعد از شكست نظامی انجام دادند، مانند فعالیتهای قبل از شكست است. ثانیاً اگر انگیزه آن بود چهارده قرن ادامه نمی یافت. حركتها و جنبشهای موقت را می توان با این گونه انگیزه ها توجیه كرد، برخلاف جنبشهایی كه قرنها ادامه می یابد.

گذشته از امتداد زمانی، شكل و كیفیت كار هم با آن انگیزه ها قابل توجیه نیست.

در فصلهای آینده خواهیم دید كه شكل و كیفیت كار ایرانیان در زمینه های اسلامی، ایمان و اخلاص آنها را نشان می دهد.

بعلاوه، اگر هدف ایرانیان از خدمت به اسلام جبران شكستهای نظامی بود، چرا آنان خود مبلّغ و مروّج اسلام در میان ملتهای دیگر گردیدند و چندین برابر خود، مسلمان دیگر به وجود آوردند؟ چرا آنجا كه اسلام به خطر می افتد با آنكه از نظر ملیت ایرانی خطری وجود ندارد، ایرانی جانفشانی و سربازی می كند؟ چرا در مقابل شیوع منكرات و مناهی بیش از اقوام دیگر عكس العمل مخالف نشان می دهند؟ .

در بحثهای آینده همه ی این نكات را توضیح می دهیم. اینك بحثی كلی درباره ی علل و عواملی كه ملل اسلامی را به جوشش و جنبش علمی و فرهنگی وادار كرد.