بحث ما در این بخش و بخش بعد از آن درباره ی خدمات متقابل اسلام و ایران است، یعنی خدماتی كه اسلام به ایران و ایرانی كرده است و خدماتی كه متقابلاً ایران و ایرانی به اسلام كرده اند.

خدمتی كه یك كیش یا مسلك به یك ملت می تواند بكند چگونه و از چه نوع است؟ بدیهی است كه به صورت برآوردن یك نیاز آنی نیست كه مثلاً در یك جنگ نیرو به كمك آنها بفرستد، یا در یك خشكسالی آذوقه وارد كند و یا یك كارخانه برای آنها تأسیس نماید؛ خیلی اساسی تر از اینهاست؛ به این است كه تحولی مفید و ثمربخش در اندیشه و روح آنها به وجود آورد، طرز تفكر آنها را در جهت واقع بینی نو كند، اخلاق و تربیت آنها را بهبود بخشد، سنن و نظامات كهنه و دست وپاگیر آنها را براندازد و به جای آنها سنن و نظاماتی زنده جایگزین سازد، ایمانی و ایده ای عالی به آنها الهام نماید، شور و هیجان كار و كوشش و دانش طلبی و نیكوكاری و ازخودگذشتگی در آنها به وجود آورد. وقتی كه چنین شد، بالطبع زندگی اقتصادی آنها بهبود می یابد، نیروهای انسانی شان به كار می افتد، استعدادهای علمی، فلسفی، فنی، هنری، ادبی شان می شكفد و بالأخره در همه ی شؤون آن چیزی كه «تمدن» نامیده می شود تكامل صورت می گیرد.

و اما خدمتی كه یك ملت به یك كیش و یا مسلك می كند به این است كه درراه تبلیغ و ترویج آن كیش و تدوین و اشاعه ی فرهنگ آن می كوشد، به توضیح و تفسیر مفاهیم آن همت می گمارد، به زبان آن خدمت می كند، ملل دیگر را با آن آشنا می سازد، با جان و مال خود از آن دفاع می كند و در راهش سربازی و جانفشانی می نماید و در همه ی زمینه ها خلوص نیت و ازخودگذشتگی نشان می دهد.

بحث ما در این بخش، درباره ی قسمت اول یعنی خدمات اسلام به ایران است، و قسمت دوم یعنی خدمات ایران و ایرانیان به اسلام را در بخش سوم این كتاب متعرض خواهیم شد.

اكنون با مقیاسی كه به دست دادیم باید ببینیم آیا اسلام به ایران خدمت كرد یا نه؟ آیا اسلام ایران را آزاد كرد و روح تازه ای در پیكر ایرانی دمید و تاریخ ایران را در مسیر بهتری انداخت و سبب شد استعدادهای مردم این سرزمین بشكفد و ثمر بدهد؟ یا برعكس، ایران را در اختناق فرو برد و استعدادها را راكد كرد و تاریخ ایران را در یك مسیر انحرافی انداخت و تمدن ایرانی را ضایع و تباه ساخت؟ آیا اسلام موجب شد كه ایرانیانی عالیقدر در جهان علم و فلسفه و عرفان و هنر و صنعت و اخلاق ظهور كنند و بلندآوازه شوند و نامشان جهانگیر گردد؟ یا برعكس، مانع ظهور چنین مردانی شد و اگر در جهان اسلام ایرانیانی اینچنین ظهور كرده اند، نه از آن جهت است كه اسلام زمینه ی مساعدی فراهم كرد؛ اسلام هیچ تأثیری در ظهور چنین مردانی از ایران نداشته است؛ ظهور مردانی نظیر بوعلی و ابوریحان و خواجه نصیرالدین طوسی تنها و تنها مولود قریحه ی ایرانی و تمرّد و عصیان نسبت به اسلام بوده است؟ بالأخره آیا اسلام برای ایران موهبت بود یا فاجعه؟ .

آنچه قطعی و مسلّم است این است كه پس از ظهور اسلام و تشكیل حكومت اسلامی و گرد آمدن ملل گوناگون در زیر یك پرچم به نام پرچم اسلام تمدنی عظیم و شكوهمند و بسیار كم نظیر به وجود آمد كه جامعه شناسی و تاریخ، آن را به نام «تمدن اسلامی» می شناسد. در این تمدن ملتهای گوناگون از آسیا و آفریقا و حتی اروپا شركت داشتند و سهیم بودند. ایرانیان جزء مللی هستند كه در این تمدن شریك و سهیم اند و به اتفاق همه ی صاحبنظران، سهم عمده از آنِ ایرانیان است.

حقیقت مطلب چیست؟ آیا همان طور كه نام آن حكایت می كند واقعاً تمدن اسلامی است، یعنی واقعاً اسلام عامل اصلی و محرك اساسی و به وجودآورنده ی شرایط این تمدن و فرهنگ بوده و روح حاكم بر آن روح اسلامی است؟ یا علل واسباب و موجبات و انگیزه های دیگری در كار بوده است و هر ملتی و از آن جمله ملت ایران به موجبی خاص و انگیزه ای كه تنها با سابقه ی تاریخی او مربوط است، سهم خود را ایفا كرده است؟ .

بررسی این بحث تاریخی و اجتماعی و دینی مستلزم این است كه تاریخ ایرانِ مقارن ظهور اسلام را ورق بزنیم و نظامات فكری، اعتقادی، اجتماعی، سیاسی، خانوادگی، اخلاقی آن عهد را تحقیق و بررسی كنیم و با آنچه اسلام در این زمینه ها آورد و به ایران داد مقایسه كنیم تا بتوانیم به نتیجه گیری صحیح نائل آییم.

خوشبختانه تاریخ اسلام و همچنین تاریخ ایران مقارن ظهور اسلام روشن است.

به سهولت می توان حقیقت را دریافت و چنانكه می دانیم در نیم قرن اخیر درباره ی این مطلب زیاد بحث می شود. نخستین بار اروپاییان این مسأله را طرح كرده اند. قبلاً مردم ایران مانند همه ی مردم دیگر جهان عادت نداشتند درباره ی این گونه مسائل بیندیشند، ولی امروزه درباره ی این گونه مطالب بسیار بحث می شود. اما متأسفانه عصر ما و لااقل كشور ما هنوز مرحله ی «تبلیغ» را طی می كند و كمتر به «تحقیق» می پردازد. افرادی طوطی وار از نعمت اسلام برای ایران دم می زنند و افرادی دیگر نیز به همین منوال نقطه ی مقابل آن را طرح می كنند و نفوذ اسلام را به ایران یك فاجعه برای ایران تلقی می كنند. در حال حاضر روزی نیست كه روزنامه ای یا مجله ای یا كتابی در این موضوع قلم فرسایی نكند یا در رادیو و تلویزیون سخنی دراین باره گفته نشود. بالاتر اینكه كتابهای تاریخی و جغرافیایی دبستانها و دبیرستانها نیز از تلقین یك سلسله مطالب در این زمینه خودداری نمی كنند.

ما علاقه مندیم بدون تعصب و جانبداری و در كمال بیطرفی، این موضوع را رسیدگی كنیم. معتقدیم زمینه ی تحقیق در این مبحث خیلی آماده است. خوشبختانه گروهی از محققان اروپایی و تنی چند از ایرانیان تا حدودی در این مسأله تحقیق كرده اند و ما در سخنان خود به گفته های آنان بسیار استناد خواهیم كرد.